اصطلاحات و جزئیات
سرآغاز
دارای یک جلد
شماره: 1
این جلد به عنوان مقدمة دایره المعارف حسینی محسوب میشود. از آنجایی که این کتاب، بسیار بزرگ است، شایسته است که مقدمة کاملی مثل یک کتاب داشته باشد. این کتاب ـ مقدمه (یعنی کتاب سرآغاز) به بیان بازتاب دایره المعارف در محافل فرهنگی و دینی و اجتماعی مختلف میپردازد. مولف، این دانشنامه را به خود امام اهدا کرده است. بخش اهدا شامل نثر و شعر و الگوبرداری و اعتذار و چند نیایش میباشد همچنین مولف به بیان تاریخ کار دانشنامهای در جهان میپردازد و چند نمونه را به عنوان مثال ذکر میکند. و با توضیح بخشی از عظمت امام حسین و منزلت والای او، علت اساسی تألیف کتاب پیرامون امام حسین(علیه السلام) را بیان میکند.
مولف در کتاب «بدایه» جریان این مقدمه را برای خوانندگان تعریف میکند. که چگونه بوده و گامهای اولی که در راه طولانی این دانشنامه برداشته، چه بوده است. همچنین به سبب تألیف اشاره میکند. و تصاویری از جاودانگی یاد امام حسین(علیه السلام) عرضه میکند. و انگیزههای نامگذاری این دانشنامه را به عنوان «دایره المعارف حسینی» میشمارد و بابها و فصلها و تقسیمات دانشنامه را بیان میکند. او شکایت کرده از این که در کار دانشنامه او را یاری نکردهاند و از ارائة اطلاعات دریغ ورزیدهاند. نیز به موانعی که با آنها روبرو بوده است اشاره میکند، ولی فراموش نمیکند بگوید که عنایتهای الهی بسیاری از نقصها را برطرف ساخته و مشکل بسیاری از کوتاهیها و کمبود افراد بانفوذ را حل کرده است.
علاوه بر این، مولف حقایق زیادی را بیان کرده است که در حین کار آمادهسازی دانشنامه ملاحظه شدهاند. وی روند کلی دانشنامه و کیفیت تنظیم آن را بیان میکند و لیست کاملی از فهرستهای آن را ارائه میدهد و به ابزار کار خود نیز اشاره میکند.
از آنجایی که این «سرآغاز» جلد اول دایره المعارف حسینی را تشکیل میدهد، مولف هر باب را با یک مقدمة مستقل آغاز کرده است که فهم موضوع آن باب را بر خواننده آسان کند و روند مطالعه را به طوری روشمند سازد که اصول دقیقی بر آن حاکم بوده، از ابتدا هرگونه ابهام را برطرف کند.
همچنین برای هر بابی یک خاتمه ذکر کرده است که به عنوان نتیجهگیریهای آن باب محسوب میشود و در واقع هر مقدمه کتاب مستقلی در موضوع خود به شمار میرود.
حسین در چند سطر
دارای یک جلد
شماره: 2
در این کتاب تمام مطالب دانشنامه در جملات یک سطری خلاصه شده است. و تمام ابواب دایره المعارف حسینی در این جلد ذکر شدهاند.
در اینجا مجالی برای ذکر جزئیات اختصاص داده نشده تا در جلد مختص به هر موضوع برای ذکر آن جایی در نظر گرفته شود. عنوان اصلی این جلد که «در چند سطر» میباشد، مانع از طول و تفصیل و شرح و توضیح میشود. اطلاعات در این جلد به صورت اعداد و ارقام ذکر شده است. و تمام خصوصیات امام حسین(علیه السلام) و سایر خصوصیات مرتبط با ایشان را در بر میگیرد. به اضافة تمام خصوصیاتی که حول محور او میچرخد. به عنوان مثال: نام او و نام پدرش و عمر و ولادت و تعداد اصحاب و یاران و تعداد راویان و همچنین زنان و فرزندانی که در واقعة کربلا حضور داشتند و تعداد افراد سپاه امام و سپاه دشمن و کشتگان و تعداد حسینیههایی که به نام او بنا شده است و تعداد موسسات فرهنگی که با نام او تأسیس شده و تعداد کتبی که در شأن او نوشته شده و غیره. به اضافة کلمات قصاری که در روایات و احادیث از او نقل شده است. به طور کلی این جلد عبارت است از سخنان و ارقامی که مربوط به امام حسین(علیه السلام) است.
حسین در قرآن
دارای سه جلد
شماره: 3ـ5
بسیاری از آیات قرآن مجید، در شأن امام حسین(علیه السلام) نازل شده است. اما این جنبه از آیات به خاطر سیاستهای فریبکارانة سازمانهای حکومتی قدیم و جدید در جهت بدنام سازی برای جلوگیری از جاودانگی این امام شهید و نهضت بزرگ اصلاحطلبانة او، فرو گذاشته شده است.
این کتاب به جمعآوری آیاتی پرداخته است که تأویل آن به امام حسین(علیه السلام) و آرمان او بازمیگردد.
مولف برای جستجوی آیات قرآنی پیرامون امام حسین(علیه السلام) دورترین مسافتها را هم پیموده، سبب نزول این آیات و مکان نزول آنها را بررسی کرده، به تفسیر و تأویل آنها بر اساس احادیث و روایات وارده از اهل جماعت و اهل بیت(علیهم السلام) پرداخته، و روایات مورد نظر را در تفسیر آورده و دیدگاههای مفسرین هر دو فرقه و توضیحاتشان را به همراه بحث رجالی و سندی ذکر کرده است
نویسنده در مقدمة این کتاب به امور زیر اشاره میکند:
1ـ قرآن کریم معجزة جاوید است. از عوامل قوت و اعجاز مطلق قرآن این است که دارای ظاهر و باطن و تفسیر و تأویل است.
2ـ الفاظ قرآن کریم قابل فهم به روز میباشند تا با هر عصر و اوضاع آن عصر تطبیق کنند.
3ـ ماهیت تفسیر و مفهوم آن.
4ـ ماهیت تأویل و مفهوم آن.
5ـ آیا قرآن با قرآن تفسیر میشود یا با حدیث یا عقل یا تجارب علمی یا تمام این صور و اشکال و روشها و مباحثی دیگر از این دست.
علاوه بر این ـدر این کتابـ هر آیه با ترتیب قرآنی ذکر شده است:
· ابتدا آیه نوشته شده است.
· سپس تفسیر شده است.
· در مرحلة سوم احادیثی که به تأویل آیه کمک میکنند به ترتیب عصری که روایت شدهاند، وارده شده است.
· در پایان احادیث بررسی شده است.
· آیات شمارهگذاری و عنوانگذاری شدهاند.
در پایانِ این کتاب، مولف، به تبیین آیاتی پرداخته که یا دربارة امام حسین(علیه السلام) به همراه سایر اهلبیت یا ائمه و یا نوادگانشان نازل شده یا تأویل آن آیات به ایشان باز میگردد.
حسین در سنت
دارای 12 جلد
شماره: 6ـ17
این بخش، کتاب بزرگی است شامل احادیث وارده در شأن امام حسین(علیه السلام) و فضایل و سیره و شهادت او.
مولف این احادیث را پس از تطبیق با قواعد حدیث، به طور کامل بررسی کرده تا بتواند آنها را مرزبندی نموده، با ذکر سبب صدور و تاریخ و سلسله سند، به صورت یکجا ارائه کند.
مولف در مقدمه پیرامون این مسائل نوشته است:
1ـ حقیقت سنت
2ـ اقسام سنت
3ـ چگونه سنت را بفهمیم؟
4ـ میزان پذیرش و عدم پذیرش سنت
5ـ برخورد با سنت
سپس به ذکر احادیث در زمینههای زیر پرداخته است:
1ـ شخصیت حسین
2ـ فضایل و مناقب او
3ـ سیره و تاریخ زندگی او
4ـ مقتل او
5ـ دربارة یاران او
6ـ اهداف و انگیزههای شخصیت مورد نظر
نویسنده روشی را در پیش میگیرد که روند تاریخی امام حسین(علیه السلام) از ابتدای خلقت معنوی، سپس خلقت مادی، سپس ولادت و فعالیت و سیره و امامت را بیان میکند و به همین منوال ادامه پیدا میکند تا ذکر زمان شهادت امام و حوادث پس از شهادت او و در نهایت میرسد به احادیثی که فضیلت زیارت مرقد شریف او را بیان میکنند.
همچنین نویسنده جدول احادیثی ترتیب میدهد که با موضوع واحد و بر اساس راوی تنظیم شده است. تعداد روایات را در آن موضوع بیان میکند و زندگینامهای از راوی اول ارائه میدهد. برای هر دسته از احادیث وارد شده در یک موضوع، مقدمهای بیان میکند که در آن، بعضی از خصوصیات و نکات مرتبط با آن حدیث را ذکر کرده و تاریخ و سبب صدور حدیث را بررسی میکند. تمام احادیث را از یک راوی ذکر میکند، سپس بر اساس اسم یا لقب یا کنیة روایی، به ترتیب حروف الفبا، به سراغ راوی بعدی میرود.
نویسنده احادیث را شمارهگذاری کرده و به معرفی راویان پرداخته است. وی همچنین متون را خلاصه کرده و در یکجا کردن آنها و توضیحات پیرامون حکمت احادیث به نتایجی دست پیدا کرده که میتواند به وسیلة آنها به واقعیت و شرایط حدیث برسد. حتی توانسته بسیاری از آنها را با هم جمع کند و همة اینها به دستیابی به نتیجههایی دربارة معانی والای این احادیث ختم شده است.
در پایان بخشی را به ارائه و بررسی احادیثی اختصاص داده است که دربارة امام حسین جعل شدهاند. (یعنی احادیثی که جعلکنندگان برای پاسخ گفتن به درخواست دربارهای اموی و عباسی و سایر حکومتها برای پایین آوردن شأن امام حسین و نهضت او و بدنام کردن اهداف حرکت اصلاحطلبانة او جعل کردهاند.). در این بخش مقدمهای میآورد که در آن، تاریخ جعل و اسباب و علل و آثار و نمونههایی از آن را ذکر میکند.
اسلوب مولف در این کتاب به اعتبار تنوع احادیث، در تعدد راوی اول و خود روایت و اختلاف نص و موضوع در این باب خلاصه میشود.
نسب و نسل امام حسین
دارای دو جلد
شماره: 18ـ19
نویسنده در این کتاب نسب امام حسین را تا حضرت آدم(علیه السلام) بررسی میکند. البته شجرهنامة امام حسین(علیه السلام) را به طور اجمالی تا ده نسل از پدران و مادران و ده نسل از فرزندان تا امام زمان(علیه السلام) ذکر میکند.
در هر طبقه نسل اول دختران را ذکر کرده است. در واقع این کتاب شامل دو فصل است. طبقات پدران و طبقات فرزندان. هر فصل شامل شجرهنامه است. فصل اول با امام حسین(علیه السلام) پایان پذیرفته و فصل دوم با امام حسین(علیه السلام) آغاز شده است.
مولف مقدمهای دربارة «علم انساب» و تاریخ و فایده و آغاز و پیشرفت آن و چگونگی نسبشناسی و غیره ذکر کرده است. همچنین در مقدمه ویژگیها و القاب خاص اولاد پیامبر(صلی الله علیه و آله) را بررسی کرده و تاریخ و مسائل مرتبط با آنها را بیان کرده است. وی به معرفی تسلسلوار با رعایت جهت نسلهای پدری و نسلهای فرزندی نیز اشاره کرده است.
مقدمه را با ذکر خاندان هاشمی و پراکندگی جمعیت آنها در نقاط مختلف جهان پایان میدهد.
سیرة حسینی
دارای 10 جلد
شماره: 20ـ29
این باب به بررسی تاریخی سیرة امام حسین به صورت پی در پی میپردازد. از زمان ولادتش در شب دوشبنه بیست و هفتم ماه صفر در سال چهارم هجری تا شهادتش در روز جمعه دهم محرم سال شصت و یک هجری. این جلد همچنین شامل مراحلی است که اهل بیت امام حسین و زنان اصحابش در اسارت بنیامیه سپری کردند. تا روز جمعه هفتم ربیع الاول سال شصت و یک هجری یعنی همان سال که به مدینه رسیدند.
بر طبق همان شیوة معمول در تمام دایره المعارف حسینی، مولف برای این باب مقدمهای ذکر کرده که به شرح و تحلیل و تفسیر سیره و معنا و اقسام آن میپردازد. همچنین فرق بین سیره و برخی کلمات دیگر را ذکر میکند. مثل فرق سیره و تاریخ. یا فرق سیره و شرح حال. یا فرق سیره با قصه و روایت.
سپس به تاریخ سیره میپردازد. و دربارة آغاز سیرهنویسی سخن میگوید و این که کتاب سیره باید چه مطالب و اهدافی را در بر داشته باشد. همچنین به طور کلی از موقعیت اجتماعی و به طور خاص از موقعیت سیاسی و دینی میگوید. علاوه بر موقعیتهای دیگر مثل موقعیت امنیتی و روحی و ادبی و اقتصادی و فرهنگی و غیره. در کنار اینها تقسیم جغرافی و قومی در زمان امام حسین نیز ذکر شده است.
روزهای آخر زندگانی امام حسین(علیه السلام) نصف حجم این سیره را در بر گرفته است. یعنی ده روز از سال 60 هـ این نصف را گرفته و نصف دیگر از دوران قبل از این تاریخ صحبت میکند. یعنی دقیقا حدود 56 سال و 10 ماه و 13 روز.
در واقع سیرة امام حسین در این دوره بر ما پوشیده مانده است. شاید وجود پدر بزرگ و مادر و پدر و برادر دلیل کمبود اطلاعات باشد. زیرا توجه افراد به پیامبر(صلی الله علیه و آله) و حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) و امام علی(علیه السلام) و امام حسن(علیه السلام) معطوف میشد.
اما باید اعتراف کرد که صفحات از بین رفته، روند رسیدن به هدف را کند میساخت و اتمام این کار بسیار دشوار بود. با این وجود او توانست پنج جلد دربارة این دوره بنویسد. و این به خاطر پافشاری او در این راه و عزم راسخی بود که از محبت سرشار او نسبت به سید الشهداء و سیرة وی سرچشمه گرفته است.
نویسنده سخن خود را در این باب با بررسی نقاط مهم تاریخ و روند مثبت و منفی آن به پایان میبرد.
صحیفة حسینی
دارای دو جلد
شماره: 30ـ31
این باب شامل دعاها و اوراد و مناجات و اعمالی است که امام حسین در طول زندگی خود در مناسبات اسلامی به طور مرتب انجام میداد.
مولف موضوع بحث را با مقدمهای آغاز میکند و در آن به بیان حقیقت دعا و فواید و حدود و آداب و شروط و عوامل استجابت آن و همچنین ادب دعا و اسلوب آن و به عبارت دیگر اسلوب ادبی دعا میپردازد.
مقدمه، شامل توضیح و شرح برخی از معانی دعا میباشد، و به موضوع لعن دشمنان نیز پرداخته است.
این کتاب به طور مجزا شامل شش فصل است:
1ـ دعاهای امام حسین در مناسبتها.
2ـ دعاهای وی برای اشخاص.
3ـ لعن دشمنان.
4ـ دعاهای او در ضمن خطبه یا کتاب یا حدیث.
5ـ دعاهای او که توسط دیگران نقل شده است.
6- آیاتی که در مناسبتها تلاوت فرموده است.
نویسنده در هریک از این فصول به بررسی سند و شرایط تمامی دعاها پرداخته و از اسرار وارد شده در مورد دعاها اعم از امور علمی و عرفانی و غیره، پرده برداشته است.
علاوه بر این، نویسنده کار پژوهشی را در این باب به شکل زیر انجام داده است:
دعاها را شمارهگذاری کرده و برای هر دعایی که عنوان نداشته، عنوان مناسبی برگزیده است. همچنین تمام متون را با علامات ضمه و فتحه و کسره و سکون و تنوین و تشدید و غیره اعرابگذاری نموده، تمامی دعاها را تخریج نموده (ذکر راویان دعا) و سند و موارد صدور و نسخ و موارد مشابه را ذکر کرده است. کلمات دعاها را تفسیر نموده و نتایج برگرفته از آنها را ذکر کرده است.
وی این جلد از دایره المعارف حسینی را با ذکر مواردی که بررسی و تحقیق بیشتری پیرامون آنها صورت داده و نتایجی که به آنها دست پیدا کرده پایان میدهد.
حدیث حسین
دارای سه جلد
شماره: 32ـ34
زندگی سید الشهدا یک سلسلة پیوسته از مواضعی است که احادیث و خطبهها و کتابها و نامهها آنها را در تاریخ نگاشتهاند. این احادیث و خطبهها و کتابها و نامهها سندهای مهمی هستند که هر موضع و مرحله از زندگی امام که پر از درس و عبرت است را در کنار تاریخ اوضاع این زمان تاریخ میزنند.
با توجه به این اهمیت بزرگ، نویسنده در این کتاب، خطبههای طولانی امام حسین(علیه السلام) و وصیتها و مواعظ و کلمات قصار او را به همراه حاشیهها و شرحهای مناسب جمعآوری کرده است.
وی در این کتاب سخنان امام حسین را در احادیث و خطبهها و کتابها و نامهها جمعآوری نموده، و دعاها و شعر و فقه و گفتگوها و احتجاجات او را در جلدهای مستقل دیگری به طور جداگانه آورده است. و برای هریک از این جلدها مقدمهای متناسب با محتوا آورده که در آن از اقسام حدیث و اهداف آن و رابطة محکم تاثیر و جاودانگی حدیث با اسلوب آن سخن میگوید. او میگوید که بین اسلوب و هدف نیز ارتباط وجود دارد. همچنین در این مقدمه به بیان اسالیب سخن گفتن و نطق و موارد آن دو میپردازد.
سپس این باب را در چند فصل بر اساس موضوع یا روش طرح کلام خود مرتب میکند. و برای هر فصل مقدمهای میآورد که در آن کلماتی که عنوان فصل واقع شدهاند و مسائل مرتبط با آن را توضیح میدهد. در نهایت این باب شامل فصول زیر است:
1ـ فقه: مولف این فصل را بسط نداده بلکه تنها به نقل احادیث امام حسین در این زمینه اکتفا کرده است. چون یک باب جداگانه به فقه اختصاص داده و نام آن را حسین و تشریع نهاده است. و در آن باب به شکل مستدل احادیث فقهی را بررسی کرده که خواهد آمد. اما در این باب متون احادیث را به اضافة بعضی از امور ضروری بیان کرده است.
2ـ تفسیر.
3ـ حِکَم: منظور وی از حکم سخنان طولانی است نه کلمات قصار.
4ـ عبارات وداع.
5ـ عبارات استغاثه.
6ـ متون وصیتهای او.
7ـ قائم آل محمد: که شامل احادیثی است که در آن قائم آل محمد ذکر شده است.
8ـ سخنان او خطاب به دیگران یا در مورد دیگران که به ترتیب تاریخ ذکر شدهاند.
9ـ خطبههای او: بر اساس ترتیب تاریخی بیان شدهاند.
10ـ کتب او: کتب نیز بر اساس ترتیب تاریخی بیان شدهاند.
11ـ فضائل و مناقب.
12ـ طب.
13ـ روایات احلام و حدیث رأس.( ذکر کرامات امام حسین زمانی که سر مبارک ایشان در هنگام حرکت وی همراه با اسیران اهل بیت به کاخ یزید در شام سخن گفت.)
14ـ کلمات قصار: این فصل دارای دو جلد است:
اول: کلمات قصار مستقل.
دوم: عباراتی که از خطبههای طولانی برداشته شده است و خلاصة کلام امام در مواردی که شایسته بوده که به شکل مثل یا حکمت دربیاید.
تمام این امور با خاتمهای پایان میپذیرد که در آن غم و اندوه امت و قدرتهای امام حسین که در احادیثش نمود پیدا کرده، ذکر میشود.
گفتگوها و احتجاجات حسین(علیه السلام)
دارای سه جلد
شماره: 35ـ37
نویسنده در این باب بسیاری از گفتگوهای امام حسین(علیه السلام) و احتجاجات او را با شخصیتهای مختلف در زمینههای مختلف جمعآوری کرده است. در مقدمه فرق بین گفتگو و احتجاج را ذکر کرده، سپس به بیان شروط و وظیفه و عوامل هریک و مسائل مرتبط با این موضوع پرداخته است. و از مسئولیت رهبران در قبال خدا و تاریخ و وجدان در برپایی مجالس گفتگو و احتجاج میگوید.
علاوه بر این، متون این گفتگوها و احتجاجات را به ترتیب حروف الفبا برای مذاکره کنندگان و احتجاجکنندگان در این جلد قرار داده است.
نویسنده کتاب را با خاتمهای پایان میدهد و در آن به موضوعات این گفتگوها و احتجاجات اشاره میکند و آنها را به شکل موضوعی مرتب میکند تا دستیابی به نتایج و اهداف ناشی از تشکیل چنین گفتگوها و احتجاجاتی آسانتر صورت گیرد.
دیوان امام حسین
دارای دو جلد
شماره: 38ـ39
این جلد مجموع قصاید و ابیاتی است که منسوب به امام حسین(علیه السلام) است. نویسنده این اشعار را بر طبق قافیه مرتب کرده، الفاظ و عبارات آن را شرح داده و حاشیههایی پیرامون هر بیت یا کل قصیده آورده است.
نویسنده برای این جلد مقدمهای میآورد و در آن به ذکر نسخههای دیوان و نام کسانی که مسئولیت جمعآوری اشعار منسوب به امام حسین را داشتهاند، میپردازد. همچنین در مقدمه چگونگی نسبت این قصاید و ابیات و به طور کلی اشعار را به امام حسین بررسی میکند و از خود دیوان نیز سخن میگوید.
او دیوان را به دو بخش تقسیم میکند: بخش بزرگتر و مهمتر اشعاری است که منسوب به امام میباشد. و بخش دوم اشعاری است که امام سروده است. سپس اشعار را بر طبق قافیه میآورد به طوری که قافیهها شامل تمامی حروف الفبا میشوند.
نویسنده در بخش اول به شمارهگذاری قطعههای کوتاه شعر میپردازد. و برای هریک از قطعهها عنوان مستقلی انتخاب میکند. و بحر و نوع و قافیة آنها را مشخص کرده، اشعار را حرکت گذاری میکند. به ذکر راویان اشعار و علت سرودن آنها و سند و شرح مفردات آنها میپردازد. به اضافة حاشیههای هنری و عروضی و لغوی. همچنین بیان میکند که چه کسانی پیش از امام حسین(علیه السلام) به این معانی پرداختهاند یا چه کسانی از او اقتباس کردهاند. معانی به دست آمده و برخی تطبیقها را نیز ذکر میکند.
در بخش دوم، مولف به معرفی هر شاعر و بیان مقداری از زندگی او پرداخته است. مناسبتی را که در آن شعر سروده و همچنین مناسبتی را که خود امام به آن شعر استشهاد کرده است، مشخص میکند. و به شرح بعضی از عبارات میپردازد.
در خاتمة این کتاب، نمونههایی از اشعار منسوب به امام حسین(علیه السلام) بررسی میشود و تصاویر هنری به کار رفته در اشعار او نمایش داده میشود.
حسین و تشریع
دارای 10 جلد
شماره: 40ـ49
امام معصوم(علیه السلام) منبعی از منابع تشریع اسلامی است. نویسنده تلاش کرده احکام شرعی را که فقها از قول و فعل و تقریر امام حسین(علیه السلام) استنباط کردهاند، در این کتاب ده جلدی بیاورد.
نویسنده در مقدمه به طور کلی به موضوع تشریع پرداخته و حجم زیادی در حدود دو جلد را به مقدمه اختصاص داده است که شامل چند فصل است و در ابتدای هر فصل مقدمه و سرآغاز آمده است. سپس به شرح و تحلیل حقیقت تشریع، رابطة تشریع با مشروع، هدف و تاریخ تشریع میپردازد. همچنین از سایر شریعتها و نظامهای رایج و تاریخ شریعت اسلام و پیشرفت آن سخن میگوید.
نویسنده به منابع تشریع و اجتهاد نیز میپردازد که عبارتند از: کتاب (قرآن کریم)، سنت نبوی که در ضمن آن سنت اهل بیت قرار دارد، اجماع و عقل و همچنین قیاس و استحسان و مصالح مرسله و ذرائع و عرف و شریعتهای سابق و مذهب صحابی و حیل و شرعیه و شهرت و سیره و قرعه و اصول عملیه.
مولف علاوه بر این موضوعات به بررسی مکتب اهل نظر و حدیث و سپس مذاهب رسمی اسلامی میپردازد که به ترتیب حروف الفبا عبارتند از: اباضیه، امامیه، حنبلیه، حنفیه، زیدیه، شافعی، مالکی. همچنین به هستة این مذاهب و مکاتب فقهی که مخفی ماندهاند، اشاره میکند. در مورد مرجعیت دینی بحث میکند و سپس به تاریخ تشریع در جزیرة عربی (مدینه منوره، مکه مکرمه و یمن) و عراق (کوفه، بصره، کربلا، بغداد، نجف، حله، سامرا) و سوریه (دمشق، حلب، جبل عامل، قدس) و شمال آفریقا (مدرسة الازهر، مدرسة قرویین) و ایران (ری، قم، خراسان، اصفهان) میپردازد. و مقدمه را با بحثی پیرامون باببندی فقه پایان میدهد و به برخی پیشنهادات در این زمینه اشاره میکند.
سپس با فقه استدلالی برگرفته از قول و فعل و تقریر امام حسین(علیه السلام) آغاز میکند. این بحث را بر اساس ابواب معروف فقهی مرتب میکند که عبارتند از: طهارت، نماز، حج، زکات، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، خوردنیها و نوشیدنیها، ازدواج، طلاق، آرایش، ارتداد، آزادی (برده)، روزه، هدایا و عطایا، دعا، شفاعت، اطاعت والدین و غیره.
در نهایت، مولف فصلی را به اصول فقهی اختصاص میدهد که از قول یا فعل و یا تقریر امام حسین(علیه السلام) استنباط میشود و با آنها را مانند سایر مسائل فقهی استدلال و استنتاج میکند.
برای بیان بعضی جزئیات از باب طهارت به عنوان مثال موارد زیر را بررسی میکند:
· فصل تخلی ـمسأله رو به قبله بودن یا پشت به قبله بودن و مسأله پاک کردن با پارچه و سنگ.
· فصل غسل ـ مساله استحمام در آب به صورت عریان.
· فصل وضو ـ مساله مسح بر کفش و دستار. و مساله خشک کردن بعد از وضو و مساله تجدید وضو بعد از قی کردن.
· فصل جنائز ـ مساله کفن کردن با پارچة غیر سفید، و مساله نماز بر میت. با این مساله جلد دوم این باب پایان میپذیرد.
· روش کار در این مسائل به این شکل است که آنچه از امام حسین(علیه السلام) صادر شده به عنوان محور بحث قرار میگیرد، سپس سند بررسی میشود، بعد از آن در خود متن دقت میشود و با ادلة اربعه بر مضمون متن استدلال میشود و بعد اقوالِ پیرامون آن مساله با دلیلهایشان ذکر میشوند. بعد از آن اقوال بررسی میشوند تا یک نتیجة عملی در فقه به دست آید، و بعد آن مسأله از نظر فقهی با مذاهب هفتگانة رسمی مقایسه میشود. و در نهایت حکمت آن حکم شرعی بر طبق احادیث بیان میشود و سپس بر اساس دیدگاه علمی جدید، صورت علمی حکم تبیین میشود.
مسند امام حسین
دارای 5 جلد
شماره: 50ـ54
مسند، یکی از اصطلاحات علم درایه الحدیث(معروف به علم درایه) است. در اینجا یعنی آنچه از امام حسین(علیه السلام) روایت شده و به پیامبر یا یکی از ائمة معصومین(علیهم السلام) یا یکی از صحابة برگزیده(رضی الله عنهم) میرسد.
این کتاب شامل تمام سخنانی است که امام حسین(علیه السلام) از جد خود و پدر و مادر و برادرش و صحابه روایت کرده است و بر اساس موضوعات مرتب شده و شامل حاشیههای ضروری بر سندها و متون میباشد.
«مسند امام حسین» دارای مقدمهای است دربارة معنای مسند و تاریخ این نامگذاری و تمام چیزهایی که میتواند در بر بگیرد. سپس نویسنده درباره راوی و روایت صحبت میکند و روی نقش اصلی امام حسین(علیه السلام) تمرکز میکند که به عنوان حلقة اتصالی، میراث رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) را از یک سو از طریق پدرش امام علی و مادرش زهرا و برادرش حسن و از سوی دیگر از طریق فرزندانش که نه تن از ائمة معصوم(علیهم السلام) هستند و صحابة برگزیده، به امت منتقل کرده است.
مولف این مسند را به مجموعههای زیر تقسیم میکند:
· احادیثی که از جدش رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) روایت کرده است... مجموعة نبوی
· احادیثی که از مادرش حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) روایت کرده است. مجموعة فاطمی.
· احادیثی که از پدرش امیر المومنین(علیه السلام) روایت کرده است. مجموعة علوی.
· احادیثی که از برادرش امام حسن(علیه السلام) روایت کرده است. مجموعة حسنی.
· احادیثی که از سایر اصحاب(رضی الله عنهم) روایت کرده است. مجموعة صحابی.
این مجموعة آخر بر اساس نام اشخاصی است که از آنها روایت شده و با توجه به اسامی معروف آنها بر طبق حروف الفبا مرتب شده است.
تلاش شده است که احادیث در تقسیم قبلی بر اساس موضوعات ترتیببندی شوند.
نویسنده در این باب احادیث را شمارهگذاری کرده و برای آنها عنوان قرار داده و به تخریج (ذکر منابع مختلف حدیث) و بررسی سند و متن آنها پرداخته و به برخی امور علمی نیز اشاره کرده است.
مولف با ذکر خاتمهای این باب را پایان میدهد و در خاتمه بعضی از نتیجهگیریهای کلی از مجموع احادیث را ذکر میکند. و یکسری جدولهای موضوعی از احادیث وارده قرار میدهد و جدولی نیز به احادیثی اختصاص میدهد که احتمال دارد از امام حسین(علیه السلام) باشند و سلسلة راویان آنها را ذکر میکند.
مکتب حسین
دارای یک جلد
شماره: 55
نویسنده در این باب از نقش امام حسین(علیه السلام) در جنبههای مختلف زندگی اجتماعی و حرکت علمی و فرقههای اسلامی صحبت میکند و اثر نهضت پربرکت و شهادت امام را به طور کلی در ادبیات و به طور خاص در ادبیات شیعه تبیین میکند. میتوان گفت که این کتاب یک بررسی کامل در مورد تفکر امام حسین(علیه السلام) و نقش شخصیت و نهضت او در رشد و پیشرفت معارف اسلامی و آثار او در اکثر جنبههای فرهنگی است.
این جلد شامل مقدمه و خاتمهای در رابطه با همان موضوع میباشد.
معجم کسانی که از حسین(علیه السلام) روایت کردهاند
دارای دو جلد
شماره: 56ـ57
این جلد افرادی را بررسی میکند که از امام حسین(علیه السلام) روایت کردهاند و به جرح و تعدیل آنان میپردازد و قواعد علم درایه را بر سندها و طرق آنها تطبیق میکند.
مولف برای این کتاب مقدمهای نوشته و در آن به موضوع روایت و معانی و آداب و اسلوب آن پرداخته است. و در خود کتاب بر اساس حروف الفبا به بررسی راویان امام حسین(علیه السلام) پرداخته و در هریک از این شرححالها، ابتدا زندگی شخصی راوی و سپس شرح حال روایی او و موقعیت وی در روایت و میزان اعتبار او و روایاتی که از امام حسین(علیه السلام)نقل کرده را بررسی میکند.
در خاتمه، مولف چند نتیجه از مباحث خود میگیرد و راویان را بر اساس تقسیمات رجالی به چند دسته تقسیم میکند.
معجزات و کرامات در سایة حسین
دارای دو جلد
شماره: 58ـ59
مولف این جلد را با مقدمهای دربارة حقیقت معجزه و کرامت و میزان رابطة معجزه با علوم جدید آغاز میکند. سپس به بحث معجزه در معیار اسلامی و جوانب مثبت و منفی معجزه میپردازد و دربارة مظاهر معجزه و روشهای آن و این که نقض قوانین وضع شده از سوی خداست یا نه و نیز معجزه در زمان گذشته و حال بحث میکند.
وی به وقایعی که مستقیما به فضل امام حسین(علیه السلام) صورت گرفته یا به طور غیر مستقیم حاصل کرامت امام حسین بوده است از ابتدای خلقتش تا شهادت و همچنین پس از شهادت و تا کنون اشاره میکند.
مولف در این جلد نیز شمارهگذاری نمونهها و انتخاب عنوان و ذکر تاریخ اتفاق و پیوست را رعایت کرده است. و در خاتمه به نتیجهگیری و کیفیت برخورد با کرامت و معجزه میپردازد.
رویا.. مشاهدات و تاویل
دارای سه جلد
شماره: 60ـ62
این باب، ابتدا به عنوان یک مفهوم عام و یک پدیدة عادی انسانی دربارة رویا سخن میگوید، سپس وارد جزئیات مرتبط با امام حسین(علیه السلام) میشود. و طبق معمول، شامل یک مقدمة غنی به اضافة دو بخش اصلی و یک خاتمه است.
در مقدمه، مولف اموری که شناخت آنها در ارتباط با رویا ضروری است را تبیین میکند. مثل خواب در لغت، مترادفات خواب، مراتب آن، تعریف، اقسام و نقش آن، بیداری در افراد زنده، دیدگاه علم جدید به خواب (در این قسمت نظریات مختلف را در همین زمینه بیان میکند). همچنین به بحث و تحلیل پیرامون هدف خواب، مراحل آن، بهترین روش خواب، خواب مغناطیسی (یا خواب با تلقین) تلقین به خود، تاریخ خواب مغناطیسی، ماهیت وحی، حقیقت هیپنوتیزم و اراده میپردازد.
این از مقدمه. اما جلد اول به رویاهای حسینی اختصاص دارد. فصول این جلد شامل رویاها و خوابهایی است که خود امام حسین(علیه السلام) دیده و یا کسانی که در دوران زندگی امام و پس از شهادتش او را در عالم رویا دیدهاند. این فصل یکی از بزرگترین فصلهاست.
جلد دوم شامل تفسیر رویاهایی است که از سخنان امام و وحی نهضت مبارک او حاصل شده است.
در نهایت خاتمه به بررسی امور علمی که مولف از این باب برگرفته میپردازد.
مولف به شکل روشمند به موضوع رویا در قسم اول میپردازد. به این شکل که ابتدا رویاها را شمارهگذاری کرده، برای هریک از آنها عنوان مناسب انتخاب میکند. تاریخ و موقعیت آنها را در صورت امکان، مشخص میکند و علاوه بر اینها به شناسایی منابع و تفسیر و شرح لغات مفرد میپردازد.
تقویم حسینی
دارای دو جلد
شماره: 63 ـ 64
یادداشتهای روزانه بر اساس سنت در مورد وقایع و حوادث مرتبط با امام حسین(علیه السلام) و نهضت او از زمان ولادتش تا کنون. مولف این تقویم را با تاریخها و تقویم امتها و ملل دیگر مثل تاریخ میلادی و هجری و شمسی و غیره تطبیق داده است.
اگر بخواهیم بیشتر به جزئیات آن بپردازیم باید گفت که این تقویم جدولهای روزانهای است به مدت یک سال که مولف در آن تمام وقایع مرتبط با امام حسین(علیه السلام) را در هر روز ذکر کرده و با تاریخهای امروز و گذشته مقایسه نموده است. مولف در آن، روز، زمان فجر و زوال و غروب خورشید را در شهرهای بزرگ مرتبط با نهضت اصلاحطلبانة امام حسین یعنی مدینه منوره و کوفه و دمشق، مشخص میکند. وی به طور اساسی سال وفات او را از محرم الحرام سال شصت و یک و حتی سال شصت و دو هجری میداند و این سال را با سال ولادتش بر اساس تعدادی از تاریخها مقایسه میکند. وی کل حوادث تاریخی مهم را که در زندگی امام حسین(علیه السلام) اتفاق افتاده و میتوانسته تاریخ روز و ماه آن را مشخص کند در تقویم ذکر کرده است. اما باقی حوادث در جدولی ذکر شده که در مقدمة هر ماه آمده است.
مولف برای ابن باب هم مقدمهای آورده که در آن از تاریخ تقویم و تدوین آن به این شکل و فایدة آن سخن میگوید و این باب را با خاتمهای پایان میدهد و در آن به برخی وقایع و حوادث و اختلافات پیرامون آنها اشاره میکند.
عامل سیاسی نهضت امام حسین
دارای سه جلد
شماره: 65ـ67
میتوان این کتاب را یک پژوهش تاریخی دانست که تلاش میکند اوضاع سیاسی رایج در سرزمینهای اسلامی را از زمان رسالت تا آغاز نهضت اصلاحطلبانة امام حسین(علیه السلام) که در آن خود و اهل بیت و یارانش را فدا کرد، بررسی کند و توضیحات کاملی پیرامون عواملی که اعلام این نهضت اصلاحطلبانة با برکت را سرعت بخشید ارائه میکند. مولف همچنین دربارة روابط دولت بنی امیه با دولت روم بیزانطین اعم از روابط پنهان و آشکار تحقیق میکند و تاثیرات این رابطه را بر روند کلی حکومت اموی که دورانی طولانی از سلسلههای حکومت اسلامی را در بر میگیرد، مورد بررسی قرار میدهد.
در مقدمه کتاب، پیرامون سیاست، حقیقت آن و عوامل ایجاد کنندة آن، قانون اسلامی و نظام و اقتصاد و حکومت سخن میگوید. سپس به سیاست تطبیقی حاکمان اسلام میپردازد و آنها را به چند مرحله تقسیم میکند:
· دوره پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)
· دوره ابوبکر
· دوره عمر بن الخطاب
· دوره عثمان بن عفان
· دوره علی بن ابی طالب
· دوره حسن بن علی
· دوره معاویه بن ابی سفیان
· دوره یزید و حسین
در هر مرحله از این مراحل (یا در هر دوره از این دوران) شرایط کلی دوران هریک از آنها و سیاست داخلی و خارجی را صرف نظر از مسئولین اداری و قانونگذاری و قضایی بررسی میکند.
در خاتمه، مولف به ذکر نتایج مثبت و منفی میپردازد که بطور کلی در آیندة امت و اوضاع کنونی ما تاثیر داشتند.
یزید و خاندان اموی
دارای یک جلد
شماره: 68
مولف برای خوانندة این کتاب در مقدمه شرح میدهد که چرا به سیرة یزید بن معاویه پرداخته است و برای او فواید این کار را ذکر میکند که مهمترین آنها عبارتند از:
1ـ جستجوی حقیقت
2ـ دوری از اقتدا به یزید
مولف «دایره المعارف حسینی» قضایای پشت پردة خاندان اموی و حرکت سیاسی آنها را بررسی میکند. این کتاب، در کنار عوامل و عنوانها به بررسی شخصیت یزید و معاویه نیز میپردازد.
در نهایت (خاتمه) مولف به نکاتی اجمالی دست پیدا میکند که میتوان به عنوان گنجی تاریخی و موضوعی برای بررسی حوادث به آن رجوع کرد.
سیرة تاریک ابن زیاد
دارای یک جلد
شماره: 69
عبیدالله بن زیاد بن ابیه حاکم ستمگر اموی است که امام حسین(علیه السلام) و اهل بیت و یارانش با راهنمایی و نظارت مستقیم او به شهادت رسیدند.
در این بخش از دانشنامه، مولف شخصیت ابن زیاد را تحلیل کرده، هرآنچه به او و سیرة تاریک او مربوط است را به طور علمی و کامل بررسی میکند.
مولف ابن بحث علمی را با بررسی عوامل تحول آغاز میکند. یعنی به گذشتة او برمیگردد. میزان تاثیر عوامل خارجی را بر ژنها و در مرحلة بعد بر خود نوزاد بررسی میکند. محیط را مدرسهای میداند که از آن یا صالح و یا فاسد فارغ التحصیل میشوند. بسیار تحقیق میکند و به دقت نظریة «الولد للفراش» را بررسی میکند.
سپس به بحث ابن زیاد میرسد و از ابتدای زندگی او سخن میگوید. یعنی از طوفان مشاجرهای که دربارة ناپاکی ولادت او به پا شد. همچنین از موضوع «الولد للفراش» سخن میگوید و از ابتدا تا انتهای زندگی او را به طور دقیق مورد بررسی قرار میدهد.
در خاتمه نکاتی را نتیجه میگیرد که این شخصیت تازه به دولت رسیده بر آنها متکی است.
تمدنهای اسلامی در عصر نهضت
دارای یک جلد
شماره: 70
مولف در مقدمه دربارة جغرافیای جهان اسلام و قدرت حکومت اسلامی سخن میگوید، سپس در اصل موضوع از شهرهای بزرگی که در شرایط کلی تاثیر داشتند (مثل مکه مکرمه و مدینه منوره و دمشق و بصره و کوفه و یمن و غیره) و مرکزیت این شهرها سخن به میان میآورد.
در پایان، ابهامها را برطرف کرده، این شهرها را بر اساس روند کلیشان تقسیمبندی میکند.
معجم یاران امام حسین
دارای دو جلد
شماره: 71ـ72
این کتاب شامل کسانی است که دورانی کوتاه یا طولانی با امام حسین بودهاند. مولف در مقدمه معنای صحابه یا صحابی را روشن میکند و دربارة این اصطلاح و آغاز و تاریخ آن سخن میگوید و فرق آن را با انصار و راویان در این باب مشخص میکند.
سپس وارد اصل موضوع میشود و به شرح حال هرکسی که در طول حیات امام حسین(علیه السلام) با او همراهی کرده، به طوری که شامل این عنوان بشود، میپردازد. اما کسانی که در حادثة کربلا با او بودهاند را در عنوان انصار و نیز عنوان راویان نیاورده است.
روش مولف در این کتاب به این شکل است که به هریک از آنها شمارهای اختصاص داده و زندگی آنها را به مقتضای حال صحابی بودنشان بررسی کرده است.
در خاتمه آنها را در امور مختلفی که باعث تفاوتشان شده است، مقایسه میکند.
سندهای نهضت حسینی
دارای یک جلد
شماره: 73
این جلد شامل نامهها، خطبهها و بیاناتی است که بین طرفهای درگیری رد و بدل شده است و امام حسین یکی از طرفهای اساسی این مسأله به شمار میرود. اما مولف، نامهها و خطبههای امام حسین را استثنا کرده و در بابی مستقل ذکر کرده است.
مولف در مقدمه، کارکرد اسناد در این دوره و فرق اسناد حکومت و دشمنان را بررسی میکند و در نهایت به آنچه که دو طرف به شکل نامه نوشتهاند یا خطبهها و گفتگوهایی که در بُعد امنیتی و سیاسی دارای اهمیت بوده، تکیه میکند.
مولف خطبهها و کتابها و بعضی گفتگوها را به ترتیب تاریخی آورده و موارد آن را مشخص نموده است. کلمات مبهم را شرح داده و عکسالعملها را نیز ذکر کرده است. ترتیب این اسناد به این شکل به روشنگری حقیقت نهضت حسینی و حقیقت سرکوبی که با آن مواجه شد کمک میکند.
در نهایت از نتایج و نکاتی که میتوان در فهم وضعیت اجتماعی و سیاسی و امنیتی آن زمان به آنها تکیه کرد و نیز پیشرفتهایی که از آن حاصل شده، سخن میگوید.
معجم راویان حماسة حسینی
دارای یک جلد
شماره: 74
این باب به شرح حال مورخان واقعة کربلا اختصاص دارد. به خصوص امام زین العابدین(علیه السلام) و حضرت زینب(علیها سلام) و فاطمه دختر امام حسین(علیهما السلام) و همچنین حمید بن مسلم و عقبه بن سمعان و امثال آنها.
مولف در مقدمه دربارة نقش راوی صحبت میکند و میگوید که نقش او تنها به شنیدن منحصر نمیشود بلکه باید آنچه میبیند و میخواند را اثبات هم بکند. قرائنی را که با هر حادثهای همزمان بوده را بررسی میکند تا حوادث را به شکل واضحی ترسیم کند. سپس مسائل مرتبط با راوی را روشن میکند. مثل استقلال در نقل وقایع و حوادث و شروط نامهرسان جنگی که از این به بعد، این اصطلاح را بر آن میگذارد.
همچنین به شرح حال و بررسی تمام افرادی که در نقل حوادث خونین روز عاشورا شرکت داشتهاند میپردازد و در نهایت به نتایجی میرسد که منجر به قبول یا رد روایات واقعة عاشورا میشود.
معجم یاران هاشمی امام حسین
دارای دو جلد
شماره: 75ـ76
این باب، بررسی زندگی یاران هاشمی امام حسین است که خونشان را به امام حسین(علیه السلام) بخشیدند و جانشان را در راه خدا و دین پایدارش عطا کردند.
در مقدمه مولف در مورد معنای انصار و مراد از این اصطلاح در این معجم بحث میکند. سپس در این مقدمه دربارة شأن علی بن ابی طالب(علیه السلام) و چهار فرزندش سخن میگوید. چرا که تمام کسانی که از بنیهاشم در قیام عاشورا شرکت کردند از نوادگان ابی طالب بودهاند.
در خود کتاب سیرة فردی و اجتماعی و علمی تک تک افراد هاشمی را بررسی میکند. اما سیرة آنها را در شهادت در راه امام حسین(علیه السلام) به ابواب سیره موکول کرده است.
این جلد در نهایت با ذکر طبقات این یاران و بعضی جداول مناسبت با آنان پایان میپذیرد.
معجم یاران امام حسین غیر از هاشمیین
دارای سه جلد
شماره: 77ـ79
مولف در آغاز این باب از دوستی و شهادت یاران امام حسین و جنگیدن آنها سخن میگوید و در مورد اسباب این دوستی و شهادت و سخنانی که در مورد آنها گفته شده بحث میکند.
این شرح حال را بر اساس حروف الفبا مرتب کرده است و سیرة فردی و موارد قهرمانی و اصول آنها و تاریخ ملحق شدنشان به سپاه امام حسین و غیره را بررسی میکند.
در خاتمة این باب نسب و نژاد و طبقة اجتماعی آنها و حمایت عادلانة امام حسین از آنها بدون هیچ تبعیض و تفاوتی مورد بررسی قرار میگیرد. و جداولی به سن و نسب و پیشة این افراد اختصاص داده شده است.
معجم یاران زن امام حسین
دارای یک جلد
شمار مجلد: 80
مولف در ابتدا به موضوع مشارکت زنان در حرکت کاروان حسینی به سمت کربلا و نقش زن به طور کلی در جامعه و نقش آنان در قیام کربلا میپردازد.
سپس شرح حال تک تک این زنان را بر اساس حروف الفبا بدون تفاوت بین هاشمیها و غیر هاشمیها بیان میکند. تمامی این افراد را به استثنای آن مواردی که در سیرة حسینی بیان شده جهت جلوگیری از تکرار به طور کامل بررسی کرده و آرای مختلف در مورد حضور هریک از زنان یا عدم حضور آنان و آنچه مرتبط به ایشان است را بیان میکند.
در پایان این جلد، جداولی میآورد که در آنها نقش این زنان و سن و مصیبتهای آنان و نسبت آنها با مردانی که در قیام کربلا شرکت داشتند را بیان میکند.
کنارهگیری از سپاه امام حسین
دارای یک جلد
شماره: 81
مولف در این جلد به بررسی و تحلیل علل کنارهگیری امت از پیوستن به سپاه امام حسین(علیه السلام) به خاطر مقاومت ظلم میپردازد. او بدین مطلب اشاره میکند که جوامع در طول تاریخ و در تمام زمانها و مکانها به چند طبقه تقسیم میشوند، هر طبقه استراتژی خاصی دارد که او را گاهی به سمت قناعت و گاهی به سمتی دیگر پیش میبرد.
همچنین از افراد و گروههایی سخن میگوید که انتظار می رفت به امام ملحق شوند مثل ابن عباس و ابن حنفیه. هر شخصیت و گروهی را به دقت بررسی میکند و شرایط و عوامل خاص آنها را تبیین میکند. ـدر این راستاـ به گروهی از کسانی که یاران اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) و امیر المومنین و امام حسین(علیهما السلام) و از شخصیتهای بارز شیعه بودهاند، به طور خاص میپردازد و آنها را به طور فنی تقسیمبندی میکند.
در خاتمه، نقاط مبهم را برطرف کرده، این شخصیتها یا گروهها را با موازین شرعی و سیاسی ترازبندی میکند.
معجم دشمنان امام حسین
دارای دو جلد
شماره: 82ـ83
این جلد شرح حال دشمنان امام حسین و خاندان و یارانشان است تا جایی که امکان شناخت آنان بوده و مولف آنها را از بین انبوه کتابها و نوشتهها جمعآوری کرده و بر نقاط مبهم زندگی آنان پرتوافکنی نموده است.
در مقدمه از پایگاه اموی سخن میگوید که والی آن، ابن زیاد بن ابیه و فرماندهاش، عمر بن سعد بن ابی وقاص بودند و بر تاسیس بنیه اساسی این پایگاه نظارت داشتند و نیز از تشکیلات و تأسیسات و تعداد افراد آنان و اختلاف روایات در این زمینه سخن به میان میآورد.
سپس بر اساس حروف الفبا، به بررسی تک تک دشمنانی که به شناخت آنها دست پیدا کرده است، میپردازد تا مطلب مناسبی از زندگی آنها ارائه کند و از انگیزة آنها برای شرکت در قتل امام حسین(علیه السلام) یا جنگیدن با او پرده بردارد. و حالات این افراد را به صورت نکته نکته بررسی میکند تا دستیابی به آنها آسان باشد.
در آخر کار، جداول و آمارهایی در مورد تعداد کشتهشدگان آنها و نسبشان و غیره ارائه میکند.
جداول و آمارهای واقعة عاشورا
دارای یک جلد
شماره: 84
این باب شامل فهرستها و جداولی است که میتوان به وسیلة آنها با آمار مسائل مرتبط به امام حسین(علیه السلام) و نهضت اصلاحطلبانة او آشنا شد. مولف تمام آمارهای مربوط به واقعة کربلا را در جدولی مناسب آورده است. بنابراین این جداول شامل این موارد میشوند: سپاهیان امام حسین، تعداد اصحاب و غیره. تعداد کشتگان و غیره، تعداد کودکان و نامهای آنها. تعداد زنانی که در کربلا بودند. زنانی که در مدینه ماندند. یاران کمککار و شهیدان. شهدای حملة اول. خانوادههای مقیم کوفه در آن زمان. خاندانی که در کربلا حاضر شدند. موالی از یاران امام حسین(علیه السلام)، اسامی یاران و غیره و موازنة آنان، تعداد سرهای قطع شده، پیامآوران امام حسین، و آمارهای مختلف. تمام این آمارها و جداول دارای مقدمه و خاتمهای است که نتایج مرتبط با موضوع را در بر دارد.
تحقیقات تاریخی پیرامون نهضت امام حسین
دارای دو جلد
شماره: 85ـ86
این باب در مورد مسائل اختلافی در مورد بعضی جوانب تاریخ نهضت اصلاحطلبانة امام حسین بحث میکند. در آغاز مولف عوامل سردرگمی در مسائل تاریخی و چگونگی برخورد با آنها را مورد بررسی قرار میدهد. و در اصل موضوع به امور مرتبط با امام حسین(علیه السلام) مثل شخصیت یا تاریخ یا سیره میپردازد. همچنین به بررسی اموری میپردازد که امام و نهضت را احاطه کرده بود تا به حقایق گم شده در انبوه اطلاعات متناقض دست یابد و در نهایت به حقیقت کلی امر برسد.
مولف این باب را با اشاره به نکات بارز هر بحثی پایان میدهد و به ذکر عوامل و اسبابی میپردازد که منجر به ایجاد هر حادثه یا موضوعی میشوند.
دشمنان و دوستان در راه حسین
دارای یک جلد
شماره: 87
شخصیتهای زیادی در راه امام حسین و نهضت اصلاحطلبانة او نقشهای مختلفی را ایفا کردهاند. این جلد شامل شرح حال این افراد را به طور خلاصه در بر میگیرد. مولف در مقدمه به بیان مفهوم تولی و تبری و تاثیر آنها در روش و نتایج نهایی امور میپردازد. به این اعتبار که این دو امر در نهایت به تصمیمات و موضعگیریها تبدیل میشوند.
در همین موضوع به موضع گروهی از شخصیتهای دینی یا اجتماعی یا سیاسی اشاره میکند که در زمان نهضت حسینی موضعگیریهای مشخصی داشتهاند. در نهایت مولف به نتایج این موضعگیریها میرسد که منجر به تصمیماتی شده و مسیرشان بر اساس آن تصمیمات شکل گرفته و در جامعة اسلامی تا همین امروز قانونی در حد وسیع ایجاد کرده است.
ابعاد نهضت حسینی
دارای یک جلد
شماره: 88
این جلد به روشنگری آثار نهضت حسینی میپردازد و ابعاد مختلف آن را بررسی میکند.
مولف در مقدمه میگوید که در هر مسألهای باید اهداف آن را در برابر دیدگان قرار داد. وی معتقد است که مسائل معمولا بر اساس تعداد یارانشان سنجیده میشوند. و اشاره میکند که معمولا به یک مسئله به این دید نگاه میشود که دارای هدفی واحد است ولی افرادی وجود دارند که بدون ضمانت نتایج و تعدد آنها حاضر به انجام کاری نمیشوند.
مولف اعتقاد دارد که امام حسین(علیه السلام) این اهداف چند جانبه را تضمین کرده بود. ولی بسیاری از افراد نسبت به آن اهداف جاهل بودند یا آنها را نمیفهمیدند ولی گذر زمان آنها را آشکار کرد و در آینده نیز بیش از پیش آشکار خواهد شد.
مولف در همین باب، ابعاد و آثار سیاسی و اجتماعی و اخلاقی نهضت امام حسین را در حیات امت مسلمان ذکر میکند و این ابعاد و آثار را میشمارد. سپس از این اهداف به نتایج مشخصی میرسد که میتوانیم آنها را در زندگی امروز خود به کار ببندیم.
حسین؛ جنبشی که جنبشهای دیگر را آفرید
دارای دو جلد
شماره: 89ـ90
یکی از ابعاد نهضت اصلاحطلبانة امام حسین(علیه السلام) ـدر حقیقتـ بیداری امت و رشد حس نظارت بر قدرت به منظور جلوگیری از انحراف، و مقابلة با آن و مقاومت در مقابل انحراف میباشد. در این راستا مولف در ابتدای کار از جنبشها و نهضتهای اصلاحطلبانه و تحولگرایانه پس از واقعة کربلا سخن به میان میآورد. از جنبش توابین به رهبری سلیمان بن صرد الخزاعی تا کنون را بررسی میکند و این جنبشها را معرفی کرده و نمونههایی از آنها را در طول تاریخ پس از نهضت حسینی و بر اساس تاریخ آنها ذکر میکند.
سپس این پرونده را با ذکر پایههای نهضت موفق و پیروز میبندد.
معجم مکانها
دارای یک جلد
شماره: 91
این باب اختصاص دارد به معرفی مکانهایی که امام حسین(علیه السلام) از زمان ولادتش در مدینه تا شهادتش در کربلا به آنها نقل مکان کرده است.
مولف در مقدمة این باب، به علم جغرافی اشاره میکند و میگوید جغرافی دارای اقسامی است و مظاهر مختلفی دارد که یکی از آنها سخن از شهرها و سرگذشت آنهاست. همچنین میگوید یک بخش از تاریخ هم وارد جغرافی میشود. به خصوص آن بخشی که به گذشتة مرزهای جغرافیایی معروف شهرها مربوط میشود. پس از ذکر تاریخ علم جغرافی، به بیان تلازم این دو علم (تاریخ و جغرافی) در ایجاد حوادث میپردازد.
همچنین ـ در همین موضوع ـ متناسب با موقعیت، به ذکر راههایی میپردازد که امام حسین در هر مکان و جایگاهی از آنها عبور کرده است.
در نهایت میگوید که جاودانگی این شهرها به خاطر جاودانگی شخصیتهایی است که تاریخ آنها را ساختهاند.
منشأ تاریخ و سند نهضت امام حسین
دارای یک جلد
شماره: 92
مولف در این باب تاریخهای نهضت امام حسین و اشخاصی که از ریشة دشمنان یا دوستان امام حسین، به وجود آمدند را بررسی میکند. در ابتدا میگوید که حوادثی که توجه ملتها را جلب میکنند، تاریخ را میسازند. وی به تعدادی از این حوادث اشاره میکند که از محدودة کوچک و مفهوم محدود خود خارج شدهاند. سپس به ذکر تاریخهای ذکر شده دربارة نهضت امام حسین(علیه السلام) میپردازد. این باب شامل فصلهای زیادی است از جمله: نصوص تاریخی دربارة روز شهادت امام حسین(علیه السلام). استشهاد به واقعة کربلا. کسانی که روز عاشورا متولد شدهاند. کسانی که روز عاشورا از دنیا رفتهاند و کسانی که در روز ولادت امام حسین به دنیا آمده یا از دنیا رفتهاند. حوادث روز عاشورا در گذر زمان.
در نهایت ویژگی این تاریخ را بیان میکند و اینکه چگونه این حادثه گذشته را به امروز پیوند میدهد.
قاموس نهضت حسینی
دارای یک جلد
شماره: 93
در میان آنچه از نهضت حسینی به جای ماند، کلمات و اصطلاحات و عباراتی وجود دارد که با شعائر حسینی و تاریخ این نهضت در زبانهای مختلف پیوند خوردهاند. مولف به نوبة خود به جمعآوری این کلمات و اصطلاحات و عبارات در این باب روی آورده است و برای هر کلمه توضیحات متناسب با آن را نیز ذکر کرده است.
وی به شرح و توضیح کلمة «قاموس» و تاریخ کاربرد این کلمه میپردازد، سپس کارهای اولیه را در این زمینه بررسی میکند.
علاوه بر این، به ذکر عبارات و کلماتی میپردازد که در مورد امام حسین(علیه السلام)و نهضت با برکت او و آثار این نهضت، چه در جنبههای هنری چه مذهبی به صورت اصطلاح درآمده و هر کلمهای که نیاز به ریشهیابی دارد را بررسی میکند.
مولف کلمات را به ترتیب حروف الفبا بدون رجوع به ریشة آنها آورده است تا دستیابی به آنها آسانتر صورت گیرد و موضوع را با بحث ویژگیهای این کلمات به پایان میرساند.
حکایات و نوادر از وحی کربلا
دارای یک جلد
شماره: 94
مولف در این باب از تاریخ حکایت و نادره سخن میگوید، سپس به نقش آن در جامعه اشاره میکند و میگوید که هر حادثة تاریخی حتما اثری به جای میگذارد.
علاوه بر این، تعدادی از حکایتها و نوادر و نکات را در رابطه با نهضت حسینی جمعآوری کرده است که دارای حکمت و ظرافت بسیاری است.
او حاصل جمعآوری خود را در چهار فصل وارد کرده است: طرائف، حکایات، نوادر و نکات.
در نهایت، میگوید که ممکن است بعضی از موارد این مجموعه ریشة حقیقی نداشته باشد اما عبرتانگیز است و حکمت و نکته در بر دارد. وی آنها را با اسلوبی ادبی و محکم بیان میکند.
شبهات و پاسخها
دارای ده جلد
شماره: 95ـ104
مولف در این باب به بررسی شبهاتی که پیرامون نهضت امام حسین(علیه السلام) مطرح شده، میپردازد و آنها را به منابع خود ارجاع میدهد و با طریقة استدلالی بر اساس پژوهش و تحقیق به آنها پاسخ میدهد.
در ابتدا شبهه و کیفیت راهیابی آن به ذهن بشر و قلب مومن را بررسی کرده، از آثار آن و چگونگی زدودن آن با جایگزینی حقایق سخن میگوید. در ادامه ضرورت پرداختن به شبهات و پاسخ دادن به آنها را بیان میکند. چرا که این کار یکی از راههای درمان روحی است پیش از آنکه به مشکل عقیدتی تبدیل شود. وی همچنین در مورد عوامل به وجود آمدن شبهه نیز بحث میکند.
مولف این شبهات را در چند قسم ذکر میکند: قسمی که وارد عالم نوشتار یا اطلاع رسانی خواندنی میشود. قسمی که بر سر زبان مردم است. قسمی که در دلهاست و قسمی که مولف وجود آن را تصور کرده تا به آن جواب دهد.
وی همچنین میگوید که شبهات مذکور گاهی علیه شخصیتهاست، مثل خود امام یا اهل بیت و یاران و پیروانش در مورد مسائلی که به طور طبیعی به حال شخص امام حسین مرتبط است نه سایر ائمه معصومین، یا در مورد نهضت مبارک او یا امور دیگری که به طور کلی مربوط به امام است.
مولف شبهات و پاسخها را در چند فصل تقسیم کرده و مشترکات آنها را در یک فصل و اختلافات آنها ر در فصلی دیگر جمعآوری نموده و به همین شکل ادامه داده است.
و باب را با ذکر برخی امور اساسی برای جلوگیری از مبتلا شدن به چنین شبهاتی به پایان میرساند. شبهههایی که برخی از آنها حالتی تشکیکی و بیمارگونه دارد که جامعه به آن دچار میشود. علاوه بر این راه علاج آنها را نیز تبیین میکند.
قصه حسین
دارای یک جلد
شماره: 105
مولف در این جلد از دایره المعارف حسینی داستان زندگی امام حسین(علیه السلام) و پیش از آن را بیان میکند و حقیقت قصه و مردافات آن را شرح داده و تفاوت بین انواع مختلف آن و آثارش را ذکر میکند.
وی برای خوانندگان، زندگی امام حسین(علیه السلام)را از ابتدا تا انتها با اسلوب داستانی و روایی بیان میکند به طوری که میتوان آن را هستة متون تمثیلی دانست.
او از زندگی پیوستة امام با تمام جوانبش آن قسمتی را برگزیده که تاثیر عاطفی دارد، تا از این مجموعه به بزرگنمایی این بخش بپردازد. در نهایت نکات اصلی این قصه را برای تایید تفکری که میخواهد بیان کند، به کار میگیرد و به جوانبی از این نکات اشاره میکند که روش حسینی را در برخورد با خویشتن و زندگی و دیگران تبیین میکند.
تاریخ مرقدها
شامل هفت جلد
شماره: 106ـ112
مولف در مقدمة این کتاب تاکید میکند که تنها به مرقد حسینی اکتفا نکرده، بلکه به تمام مراقدی که با امام حسین و نهضت پر برکت او در ارتباطند، اشاره میکند. وی همچنین تاکید میکند که این بحث تنها منحصر به بیان تاریخ ایجاد مرقد مورد نظر نیست بلکه در مورد صحت انتساب آن مرقد به صاحبش نیز تحقیق میکند.
سپس معانی کلمة مرقد یا مقام را بیان میکند و از ساخت مرقدها و تقدس آنها و نقش سیاسی مراقد و نقش آنها در تحکیم روابط بین ملتها و نقش فرهنگی و دینی و اقتصادی و جهانگردی و هنری و نیز نقش آنها در عمران و سازندگی و تزیین در معماری اسلامی و اصطلاحاتی از معماری اسلامی سخن میگوید.
مولف در مورد تاریخ مرقدها و توسعة آنها صحبت میکند. مراقد و آرامگاهها را به ترتیب حروف الفبا میآورد و جزئیات و توضیحی پیرامون هریک از آنها ارائه میدهد. این کتاب شامل تصاویر و نمودارها و نقشههایی است که بعضی از آنها رنگی است.
مراقدی که در جلد اول ذکر شدهاند عبارتند از: مرقد ابراهیم اشتر، آرامگاه ام البنین، مرقد سیده ام کلثوم، مرقد فرزندان مسلم، مرقد بکر بن علی، خانة فاطمه (زادگاه حسین) و مرقد حسینی: و توسعة آنها را در طول قرنها از قرن اول تا قرن پانزدهم پیگیری کرده است. جلد اول تاریخ مراقد را تا آخر قرن چهارم هجری در بر دارد.
در جلد دوم کتاب، تاریخ مرقد حسینی را از قرن پنجم تا آخر قرن چهاردهم هجری ادامه میدهد.
در جلد سوم از قرن پانزدهم شروع میکند و با بررسی فنی مرقد و جدولها و آمارها از خادمان مرقد حسینی و تعداد زائرین در طول تاریخ و جدول بازسازیها و ویرانگریها و هدایای نفیس و زیارت شخصیتهای داخلی و خارجی حکومتی مثل پادشاهان و رؤسا و فرماندهان و وزرا و جداولی مربوط به تاریخ هر قسمتی از مرقد این جلد را به پایان میبرد. این جلد همچنین شامل جزئیاتی از کارهای هنری مثل عمران و تزیین و نقش و نگارها میباشد.
جلد چهارم و بعد از آن را به بیان تاریخ اماکن زیر اختصاص داده است: آرامگاه حسین(علیه السلام) و ابن سعد در کربلاء، مرقد حبیب بن مظاهر اسدی ـ کربلا، مرقد حر بن یزید ریاحی ـ کربلا، مرقد حسین بن علی شهید فخ ـ مکه مکرمه، مزار سیده خوله ـ بعلبک، خیمة علی ـ حومة کربلا، راس الحسین در دمشق در جایگاههای مختلف، راس الحسین در عسقلان ـ فلسطین، راس الحسین ـ قاهره، راس الحسین ـ رقه در سوریه، راس الحسین در نجف در جایگاههای مختلف، راس الحسین در کربلا، راس الحسین در مدینه منوره، راس الحسین در مرو، راس الحسین در معره النعمان در سوریه، مقام رأس الحسین در کربلا، رؤوس الشهدا در دمشق، مرقد خانم رقیه، مرقد رُشَید هَجَری، مقام امام زین العابدین در داقوق کرکوک (عراق)، مقام زین العابدین در مصر، مقام زین العابدین در دمشق، مقام زین العابدین در کربلا، مقام زین العابدین در بقیع، مرقد خانم زینب در شام، مرقد خانم زینب در قاهره، مقام خانم زینب در سنجار، مقام خانم زینب در کربلا، مقام زید بن علی در کوفه، مشهد السقط در حلب، مرقد خانم سکینه (شام ـ مدینه ـ کوفه ـ طبریه ـ حیفا ـ مصر ـ مکه)، مرقد سلیمان بن صرد خزاعی ـکوفه، مرقد شهدا ـ کربلا، مرقد عاتکه بنت الحسین، مرقد علی الاکبر ـ کربلا، مقام اول علی اکبر ـ کربلا، مقام دوم علی اکبر ـ کربلا، مرقد ابوالفضل العباس ـ کربلا، خانة عمرو بن حُرَیث (مکان دفن سر امام حسین ـ کوفه)، مرقد عون ـ کربلا، مرقد عبدالله بن الحسین (الافطس) ـ بغداد، مرقد عبدالله بن عفیف الازدی ـ کوفه، مرقد عبدالله بن یقطر ـ کوفه، مرقد فاطمه بنت الحسین ـ مصر، مقام فضه و الاسد ـ کربلا، مرقد فضه النوبیه، شام، قبه خدیجه ـ مکه مکرمه، مقام دست راست عباس ـ کربلا، مقام دست چپ عباس ـ کربلا، مرقد مختار ثقفی ـ کوفه، مصرع الحسین(محل کشته شدن امام حسین) ـ کربلا، خیمة حسین ـ کربلا، مشهد النقطه ـ حلب، مشهد النقطه ـ موصل، مرقد هانیء بن عروه مرادی ـ کوفه.
شایان ذکر است مولف این مرقدها و آرامگاهها را به خاطر ارتباط با نهضت حسینی ذکر کرده است.
در خاتمه موارد استفادة این مرقدها را در زندگی عملی مورد بررسی قرار میدهد.
زیارات حسینی
دارای 6 جلد
شماره: 113 ـ118
زیارت امام حسین(علیه السلام) در مناسبتهای خاص مرتبط با تاریخ نهضت حسینی و سیرة امام، برای مسلمانان به خصوص پیروان اهل بیت به شکل عادت درآمده است. این باب به بررسی این زیارتها اختصاص یافته است.
مولف در مقدمه مقصود زیارت و زیارتشونده و اهداف و مشروعیت آن را تبیین میکند. همچنین اسلوب زیارت را ذکر کرده و تاکید میکند که منظور وی از اسلوب زیارت از حیث ابعاد و فواید زیارت با دعا تفاوت دارد. چرا که زیارت یکی از عوامل تحریکآمیز سیاسی محسوب میشود که امت را به سمت کشف و شناخت ظالم و مظلوم سوق میدهد و تمامی ابهامات را برطرف میکند. همچنین کاربرد دعا را در سوق انسان به سوی تلاش برای شناخت خلقت و معانی و مفاهیم عقیدتی با ابزار علمی و راههای اثبات وجدانی و عقلی، نشان میدهد.
علاوه بر این، اقسام زیارت را در چند فصل بیان میکند در فصل اول تمام زیارات مرتبط با امام حسین و یارانش و زیاراتی که در تمام زمانها بی هیچ قیدی خوانده میشوند را ذکر میکند.
در فصل دوم تمام زیاراتی که در اوقات خاص و در مناسبتها برای امام حسین و یارانش وارد شده را جمع کرده و این مناسبات را یکی یکی بیان میکند و برای هریک از ماههای قمری در اوقات خاص زیارت خاصی را ذکر میکند.
در فصل سوم تمام زیارات معصومین (که امام حسین جزو آنان است) یا تمام اولیا (که یاران امام حسین جزو آنانند) وارد میکند.
مولف جلد آخر را به اعمال و دعاهایی که خاص زیارتهای مذکور است اختصاص داده و نیز آنچه در ارتباط با روضة پاک حسینی و روضههای یاران حسین از جمله صلوات و اذکار و دعاها و اعمال دیگری مانند مقدمات زیارتها و ملحقات آنهاست را آورده است.
لازم به ذکر است که مولف برای هر زیارتی شماره و عنوانی مناسب قرار داده و تاریخ و سند آن را ذکر کرده است و کلمات مبهم و نسخههای دیگر بعضی کلمات را نیز آورده است. به بعضی از معانی والا که در این زیارات است اشاره میکند و به سایر اموری که بررسی آنها را ضروری دیده است، نیز میپردازد.
این باب را با ذکر چند نتیجهگیری بعد از بحث زیارتها به پایان میبرد.
فصول متنوع از راه حسین
دارای دو جلد
شماره: 119 ـ 120
مولف در مقدمه به تبیین مطالب این جلد میپردازد و جزئیات محتوای آن را شرح داده و ارتباط آنها را با امام حسین و آرمان او توضیح میدهد. سپس فصول را به شکل زیر تبیین میکند:
1ـ خوشههای طلایی زندگی امام حسین.
2ـ سیرة تحلیلی امام حسین.
3ـ صفات جسمانی امام حسین
4ـ حسین مورد حسادت واقع شده بود.
5ـ موارد کنیه گرفتن امام علی(علیه السلام) به ابی الحسین.
6ـ بیان علل اعمال و سیره و مقتل امام حسین.
7ـ پایگاه نظامی امام حسین.
8ـ روشها و ابزار جنگی روز عاشورا.
9ـ پایاننامههایی که در مورد امام و نهضتش نوشته شده است.
10ـ پیروان امام از زمان نهضت.
11ـ اهداف نهضت حسینی.
12ـ خرافاتی که قصد محاصرة نهضت را داشتند.
13ـ چگونگی برخورد خلفا و پادشاهان با مسأله امام حسین.
14ـ اعتراضات نسبت به کشته شدن امام.
15ـ متولیان، عاملان و تاثیرات سبّ امام.
16ـ مظلومیت امام که پس از شهادتش به شکلهای مختلف ادامه پیدا کرد.
17ـ عاشقان امام حسین(علیه السلام) و مظاهر عشقشان.
18ـ مدعیان حسینی بودن.
19ـ مدعیان الوهیت امام و کذب بودن ادعایشان.
20ـ املاء و قرائت قرآن توسط امام حسین.
21ـ املاک امام حسین.
22ـ مقالات مولف پیرامون امام حسین.
23ـ کاربرد سیاسی ذکر امام حسین(علیه السلام).
24ـ حالات حسینی در قرائت خطبا و روادید.
و سایر اموری که اختصاص جلد مستقلی برای آنها ممکن نبود. این جلد را با چند نتیجهگیری به پایان میرساند که از مهمترین این نتیجهگیریها عظمت امام حسین(علیه السلام) است.
آنچه دربارة امام حسین گفتهاند
دارای یک جلد
شماره: 121
مولف در ابتدا از بینالمللی بودن امام حسین و عدم اختصاص او به هیچ گروه یا ملت یا نسل یا طبقه یا زمانی سخن میگوید. و به ارزش گفتهها و احکامی که دربارة او گفته شده میپردازد. به خصوص مواردی را که از افراد قوم و طایفة خودش نبودهاند ـبا هدف کلیـ ذکر میکند و تاکید میکند که امام حسین را نمیتوان مرزبندی کرد. او متعلق به همة مردم است.
در همین راستا، اقوال شخصیتهای انسانی را به حسب ارزششان در تمدنهای جهانی و به طور کلی بر اساس میزان تاثیر و انتشار آنها جمعآوری و به ترتیب حروف الفبا با نام و لقب و کنیة معروف مرتب کرده است. و در ابتدا از هر شخصیتی پرده برمیدارد و سپس اقوال او را در مورد امام حسین(علیه السلام) ذکر میکند.
در خاتمه این اقوال را غربال کرده، به نتایجی میرسد که به میزان تاثیر امام و تفکر او در جان بزرگان تاریخ اشاره میکند.
نگاهی به شعر حسینی
دارای دو جلد
شماره: 122 ـ123
در ابتدا از تاریخ مقدمه و فواید آن سخن میگوید. در این باب نیز همان روش معمول خود را پیش گرفته است و مقدمهای از بحثهای فصول این جلد آورده است:
1ـ دیوان، حقیقت و تاریخش.
2ـ ادب، تعریف و آغاز و ارزشهای مختلف آن و سپس حقیقت و منابع و جایگاه آن و اینکه چگونه به وجود آمده و هدف و قلة آن و تقسیمات ادبی و فنون آن.
3ـ ادب، شعر، مرتبة شعر و فرق بین نظم و شعر. حالات شاعر، روانی شعر، سرقت، اختیارات شاعری و در نهایت گشایش ادبی.
4ـ تاریخ شعر و پیشرفت و دوران آن. سپس شعر حسینی را به چند مرحله و هر مرحله به چند دوره تقسیم میکند و تاثیرات اجتماعی و سیاسی و دینی و امنیتی را بر شعر بیان میکند.
5ـ اوزان شعر و معیارهای نظم. بحور و تاریخ و تکامل آنها. بیش از 34 بحر ذکر میکند و برخی تداخلات در شعر نو را نیز بیان میکند.
6ـ از اهداف شعر سخن میگوید. و جزئیاتی پیرامون تاریخ آن، غزل، انواع و تاریخ غزل بیان میکند و مسألة حرمت غزل را از تمام جوانب بررسی میکند. سپس در مورد شعر رثا و انواع آن و بحث حرمت و جواز آن بحث میکند.
7ـ اصطلاحات عروضی را که شناختشان ضروری به نظر میرسد تبیین کرده، سپس آنهایی که با تقسیمات بابهای دیوانها مرتبطند را شرح میدهد.
8ـ مشروع بودن شعر را به طور کلی توضیح میدهد و احادیثی پیرامون مدح یا ذم شعر بیان کرده، آنها را بررسی میکند.
9ـ به بررسی این مسأله که شاعر شیطانی دارد که بر او چیره شده یا فرشتهای که به او تلقین میکند، میپردازد.
10ـ دربارة اهمیت شعر حسینی صحبت میکند.
11ـ تاثیر روز حسین را بر شعر بررسی میکند.
12ـ روش کار این دانشنامه را در مورد شعر عرضه میکند.
در نهایت از میزان اهمیت این مباحث در آیندة شعر، چه عربی چه غیر عربی یا قریض یا شعرهای عامیانه سخن میگوید.
دیوان قرن اول هجری
دارای دو جلد
شماره: 124 ـ125
مولف این دیوان را با مقدمهای آغاز میکند که در آن دیدگاههای خود را پیرامون شعر حسینی در این قرن ذکر کرده و سایر دیدگاهها را دربارة آن تبیین نموده است.
سپس دیوان را با قافیة همزة مضموم آغاز کرده، با قافیة شین ساکن به پایان میبرد. بنابراین یک مجموعه را تشکیل میدهد که از 150 شعر در جلد اول تشکیل شده و در جلد دوم با قافیة عین مفتوح آغاز کرده و با قافیة یای ساکن پایان میدهد و بدین ترتیب دیوان قرن اول تکمیل میشود. مجموعة شعرها به 319 قطعة شعری میرسد. این جلد را با خاتمهای پایان میدهد که در آن نمونههایی از ابیات وارد شده در این دو جلد را مد نظر قرار داده که دارای صور هنری بودهاند و به آن یک شعر تکمیلی با قافیة راء مفتوح میگذارد تا تعداد شعرها به 320 عدد برسد.
شایان ذکر است که اسلوب دیوانهای قرنها به شکل زیر آمده است:
قصیدهها و قطعهها بر اساس حروف الفبای قافیهها مرتب شدهاند. حرکتها به ترتیب فتحه، ضمه، کسره و در نهایت سکون آمدهاند. همچنین هر حرکتی از حرکات قافیهها را بر اساس وفات شاعر مرتب کرده است.
مولف تمام قطعههای شعری را شماره گذاری کرده و برای آنها عنوان انتخاب نموده است. ابیات را حرکتگذاری و شمارهگذاری کرده، منابع را ذکر نموده، حرکات را مشخص کرده و سراینده و علت سرودن آن شعر را بیان کرده است. سپس برای تک تک ابیات اشعار حاشیه زده تا ابهام واژهها را برطرف کند یا به خلل لغوی یا دستوری یا عروضی یا تاریخی و غیره اشاره کند. این اسلوب به طور کلی در هر شعری به کار میرود.
دیوان قرن دوم هجری
دارای یک جلد
شماره: 126
مولف ابتدا به ارتباط این دیوان با دیوان قرن اول اشاره میکند و این ارتباط را در چند نکته خلاصه میکند. همچنین از تفاوتهای این نکات پرده برداشته، سپس آنها را تحلیل میکند و عوامل آن را ذکر میکند.
این دیوان شامل نود و چهار قصیده و قطعة شعری است که با قافیة همزة مفتوح شروع میشود و با قافیة یای مفتوح پایان مییابد. سپس خاتمه را میآورد و در آن به اهداف شعری در این قرن اشاره میکند.
در نهایت با دو قطعة شعری از قافیة رای مفتوح این دیوان را تکمیل میکند.
دیوان قرن سوم هجری
دارای یک جلد
شماره: 127
مولف در مقدمه به برخی ویژگیهای این قرن اشاره میکند. از جمله شکنجههایی که نسبت به دوستداران اهل بیت(علیهم السلام) و حتی خود ائمه(علیهم السلام) از سوی حاکمان صورت میگرفت و در سرودن شعر تاثیر داشت.
عوامل کمبود شعر در این قرن را توضیح میدهد. اما خود دیوان شامل پنجاه و نه قطعه و قصیده است که با قافیة الف ممدوده آغاز، و با قافیة یای مکسور پایان میپذیرد.
در نهایت به اشارههایی که در این قصائد از درد و رنجهای دل شاعران حکایت میکند، میپردازد.
پس از آن برخی از ابیاتی که از قطعة شماره 43 دیوان قرن دوم جای مانده بود را میآورد.
دیوان قرن چهارم هجری
دارای دو جلد
شماره: 128 ـ 129
مولف در ابتدا از یک جهت قرن دوم و سوم را با هم مقایسه میکند و از جهتی دیگر به تبیین قرن چهارم میپردازد. و دیدگاههایی را به صورت خلاصه در چند نکته ذکر میکند. سپس عوامل و اسباب را شرح داده، و عوامل موثر در صحنة سیاسی را به طور کلی تبیین میکند. به جنبشها و قیامها و دولتهای کوچکی که در این دوره ظهور کردند اشاره میکند. و به جنبش علمی نزد امامیه و انتقال آن به مرحلة جدید پس از امام مهدی منتظر نیز میپردازد.
این دیوان با قافیة همزة مکسور آغاز شده، جلد اول با قافیة سین مکسور و با شعر شمارة 82 پایان میپذیرد.
جلد دوم با شمارة 173 و قافیة یای مکسور پایان میپذیرد. مولف در خاتمه بین شعرا، تطبیقها و مقایسههایی انجام میدهد و به شخصیت و اهمیت بعضی از شعرا اشاره میکند.
دیوان قرن پنجم هجری
دارای یک جلد
شماره: 130
مولف در مقدمة این باب تاکید میکند که قرن گذشته باعث ایجاد این قرن شد. زیرا از خوش اقبالی این قرن این بود که شعرای قرن چهارم در آغاز قرن پنجم از دنیا رفتند. یعنی قسمتی از عمر خود را در آن قرن زیستند.
این دیوان شامل هفتاد و هفت قصیده و قطعه است که با قافیة همزة مضموم آغاز و با قافیة یای مضموم پایان میپذیرد.
در آخر دیوان نمونههایی را که از این دیوان برگزیده، ذکر میکند و تلاش میکند آنها را روشن کرده و متون آنها را از طریق تشکیک در نسبت دادن بعضی قصاید به برخی شعرا تحلیل کند.
دیوان قرن ششم هجری
دارای یک جلد
شماره: 131
مولف در ابتدا اوضاع قرن ششم هجری را از دو ناحیة سیاسی و امنیتی بررسی میکند. به وضعیت حکومتهای آن زمان پرداخته، حوادث و ارتباط آنها با شعر و شعرا، وضعیت جوامع و شعرای اندلس و سهم آنها در شعر حسینی را بررسی میکند. همچنین از بعضی از شعرایی سخن میگوید که شعر حسینی آنها به دست ما نرسیده، ولی مورخین گفتهاند که این افراد، در مورد امام حسین شعر داشتهاند.
به نکات در خور توجه در قرن مذکور که با شعر و شاعر مورد نظر و آرمان حسینی در ارتباط بودند نیز اشاره میکند.
این دیوان با قافیة همزة مکسور آغاز و با قافیة یای مکسور پایان میپذیرد و مجموع قصاید و قطعهها به 131 قطعه میرسد.
در خاتمه، مولف بعضی از نمونههای شعر حسینی را در قرن مذکور ذکر کرده تا به مطالب مورد نظر خود بپردازد و به ذکر ویژگیهای شعر و نکات زیادی در این قرن میپردازد.
همچنین به برخی ویژگیها و اسالیب با تصویرهای هنری اشاره می کند و اشعار قرن سوم را با قطعهای با قافیة رای مکسور و قطعة دیگری با قافیهرای مکسور از قرن پنجم تکمیل میکند.
دیوان قرن هفتم هجری
دارای یک جلد
شماره: 132
در ابتدای این دیوان، مولف از رکود حرکت ادبی و علل و عوامل آن سخن میگوید. و به انقراض و تشکیل حکومتهای مختلف در این قرن اشاره میکند و میزان تاثیر این تغییر و تحولات را در ایجاد و سرودن شعر تبیین کرده، سپس عوامل موثر دیگری را در این زمینه ذکر میکند.
همچنین به کشورهای شرقی و غربی و شمالی و جنوبی و مرکزی اسلامی اشاره کرده، به ذکر نقش منحصر به فرد ادبیات حسینی در این قرن و گسترش آن میپردازد. همچنین بر بخش اندلسی نیز تاکید میکند.
این دیوان با همزة مفتوحه آغاز و با قافیة یای ساکن پایان میپذیرد و شامل 94 قطعه یا قصیدة شعری است.
مولف در خاتمه به اشعار فرمانداران و پادشاهان در این دیوان اشاره میکند و نمونههای جالبی از دیوان را برگزیده، به طور خلاصه مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهد.
دیوان قرن هشتم هجری
دارای یک جلد
شماره: 133
ابتدا مولف قرون گذشته را با قرن حاضر مقایسه میکند و قرن هشتم هجری را حد وسط بین دو گروه در نظر میگیرد. سپس جدولی به دولتهای آن قرن اختصاص میدهد و پایتختها و نسبتهای آنها را مشخص میکند. به میزان تاثیر این دولتها در حمایت از شعر حسینی یا کاهش آن اشاره کرده، به برخی مناطقی که در آنها شعر حسینی در این قرن انتشار پیدا کرده است، میپردازد. همچنین مساحت جغرافیایی و چگونگی و سایر خصوصیات آنها را نیز مورد بررسی قرار میدهد.
این دیوان شامل چهل و پنج قطعه و قصیده است و با قافیة همزه مکسور آغاز و با قافیة یای مکسور پایان مییابد.
مولف این جلد را با یادآوری این مطلب که این دیوان بر دوش پنج شاعر بنا شده است، به پایان میبرد. نام آن شاعران را ذکر کرده و دربارة آنها و شعر و ویژگیهای خودشان و خصوصیات شعریشان به طور مفصل سخن گفته، شعر آنها را با دیگران مقایسه میکند.
دیوان قرن نهم هجری
دارای یک جلد
شماره: 134
مولف در مقدمه از وضعیت اجتماعی و امنیتی کشورهای عربی به طور کلی سخن میگوید و از طبقات شعرا در تمام کشورهای شرقی و غربی عرب در قرن مذکور علاوه بر عقبنشینی شعر در این زمان سخن به میان میآورد. همچنین به نقاط مشترک بین این قرن و قرن گذشته در رابطه با شعر و به طور خاص در رابطه با این دیوان میپردازد.
این دیوان با قافیة همزه مفتوح آغاز و با نون ساکن پایان میپذیرد و شامل 44 قصیده و قطعه است.
در نهایت به شعرای بارز این قرن و نمونههایی از شعرشان و خصوصیات آنها اشاره میکند و اشعارشان را با دیگر اشعار مقایسه میکند.
دیوان قرن دهم هجری
دارای یک جلد
شماره: 135
در مقدمه به وضعیت حکومت بزرگ اسلامی میپردازد که عثمانیها بر آن حکم میراندند و در این سرزمین به جنگ و درگیری با غرب میپرداختند و ملتهای داخلی آن را به سختترین شکلها شکنجه میکردند به طوری که وضعیت تنزل مطلق حاکم شده بود و زبان عربی به طور کلی دچار افت شد و شعر و ادب کاهش پیدا کرد. تعداد شعرا و ادبا نیز کم شد و بعضی پدیدههای منفی در ادب و به طور خاص در شعر ظهور پیدا کرد. مقدمة این دیوان بزرگترین مقدمة دیوانهای قرنهاست.
اما خاتمة این کتاب نسبت به مقدمة آن مختصر است. چرا که مولف در این قرنی که آن را تنزل ادبی نامیده، به چیز مورد توجهی دست پیدا نکرده است.
به طور اجمال تعداد قصائد و قطعات به شصت و هفت تا میرسد که با همزة مکسور آغاز و با یای مفتوح پایان مییابد.
مولف مانند قرون گذشته، پانزده قطعه از مواردی که از دیوانهای خاص این قرون جا افتاده، به آن اضافه کرده است.
دیوان قرن یازدهم هجری
دارای یک جلد
شماره: 136
مقدمة این قرن نیز بزرگ است. به خاطر ویژگیهای ادبی که شرایط امنیتی کشورهای عربی به عنوان بخشی از جهان اسلام آنها را به وجود آوردند. این ویژگیها به شکلی بود که شعر در آنها به منزلة نمای این شرایط به حساب میآید.
در این مقدمه، مولف به طور گذرا، به هنجار شکنیهای زبانی در این قرن میپردازد. سپس به خصوصیات خاص قرن یازدهم از ناحیة ادبی و شعری اشاره کرده، علل افت ادبیات و شعر و شکست آنها را ذکر میکند و به فقدان تعدادی از منابع شعر حسینی و علل آن اشاره میکند.
خود دیوان شامل 80 قطعه و قصیده است که با قافیة همزة مکسور آغاز، و با یای مکسور پایان میپذیرد.
در خاتمه به این نکته اشاره میکند که آرمان حسینی نیاز به توجه و تلاش دارد و بر همة مسائل مقدم است. به همین دلیل شعرهایی که در این مورد سروده شدهاند بیش از سایر شعرهاست. تا جایی که جنبهای از این مسئله نمانده که شعرا نسبت به آن فروگذار کرده باشند. بلکه به وصف امام حسین به عنوان یک شخصیت و نیز نهضت و یاران او پرداختهاند.
در تمام این گرایشها، مولف به نمونههای برگزیدة این قرن اشاره میکند.
دیوان قرن دوازدهم هجری
دارای سه جلد
شماره: 137 ـ 139
مولف در ابتدا از شرایط و ویژگیهای این قرن سخن میگوید و خوانندگانش را از علت رشد شعر در این قرن مطلع میسازد، به طوری که شعر حسینی، سه جلد را به طور کامل در بر میگیرد. در حالی که در قرون گذشته بسیار کم بود. همچنین مولف در این مقدمه از مصادیق شعر قرن دوازدهم و ویژگیهای آن سخن به میان میآورد.
این دیوان شامل 239 قصیده و قطعه است که با قافیة همزه مفتوح آغاز، و با یای مضموم پایان میپذیرد.
در نهایت مولف مجموعهای از اشعار شعرای این قرن را آورده و به بررسی و تحلیل آنها میپردازد.
دیوان قرن سیزدهم هجری
دارای هشت جلد
شماره: 140 ـ147
مولف در ابتدا با یک سیر گذرا، اعماق حرکت ادبی این قرن را میکاود تا بیابد که چه چیزی موجب شده این قرن بتواند حصار بسیاری از موانع قرون گذشته را بشکند و شادابی و گستردگی بیشتری به آن بدهد تا جایی که شعر عام و اشعار خاص به اباعبدالله در این عصر فزونی یافته است. مولف علاوه بر این، ویژگیهای این قرن را برشمرده و حق آن را ادا کرده است.
این دیوان شامل 594 قصیده و قطعة شعری است. مولف در خاتمه مواردی از شعرهای این قرن را به طور عمیق بررسی کرده و از هر نوع یک طبقه را انتخاب کرده تا برای ویژگیهایی که در مقدمه ذکر کرده بود، برهان بیاورد. همچنین ویژگیهای شعر را در قرن مذکور تبیین میکند.
دیوان قرن چهاردهم هجری
دارای بیست جلد
شماره: 148ـ167
مولف این قرن را از لحاظ رشد کیفی و کمی شعر، قرن طلایی میداند. چرا که شعر و ادبیات در این شعر پیشرفت کرده، به اوج خود رسیدند. با وجود تعداد زیاد مقلدین در شعر قرنهای گذشته به خصوص در عصر عباسی، نمیتوان انکار کرد که حرکت ادبی در این دوره آهی عمیق کشید و شعرا و شعر را در این قرن پرورش داد به شکلی که در قرن گذشته اینچنین رشد نکرده بودند. مولف در مقدمه با ذکر عوامل و اسباب و ویژگیها و خصوصیات و سایر مسائل مرتبط با زمینههای ادبی چه در شعر چه در نثر به این جانب و سایر جوانب میپردازد.
این دیوان شامل 1848 قصیده و قطعه است که با قافیة همزة مفتوح آغاز، و با قافیة یای ساکن پایان مییابد.
مولف در خاتمه به قافیهها میپردازد و خصوصیات و ویژگیهای آنها را شرح میدهد. خاتمه مفصل است و شاید از خاتمة تمام فصول دانشنامه طولانیتر باشد.
ممکن است تعداد جلدهای دیوان قرن چهاردهم هجری افزایش پیدا کند زیرا بسیاری از قصاید و قطعهها هستند که اخیرا به دست مولف رسیدهاند. این امر دلالت میکند بر این که حجم زیادی از شعر وجود دارد که نیاز به بررسی بیشتر دارد.
دیوان قرن پانزدهم هجری
دارای بیست جلد
شماره: 168 ـ 187
مولف هنوز برای این باب مقدمه و خاتمه قرار نداده است. زیرا پیش از پایان این قرن نمیتوان حتی به صورت تقریبی در مورد شعرهایی که در مورد امام حسین در قرن کنونی سروده میشوند، مقدمه و خاتمه نگاشت. زیرا ما هنوز یک پنجم این قرن را نگذراندهایم و جلدها تا کنون به 20 جلد رسیدهاند. این در حالی است که تعداد قصاید و قطعهها حدود دو هزار قصیده و قطعه است و هر روز قصیدههای جدید و نو به دست مولف میرسد. او انتظار دارد که تعداد جلدهای این دیوان حداقل به هشتاد جلد برسد، اگرچه بعید نیست به صد جلد هم برسد. این طبیعی است به شرطی که اتفاقی نیافتد که صفای شعر و ادب را بیالاید. چرا که اگر بیست جلد را به یک پنجم اول قرن اختصاص دهیم، شعرهای هر سال یک دیوان جداگانه میشود.
به هر حال، مولف این دیوان را به شکلی متفاوت از دیوانهای قبلی ترتیب داده است. به این شکل که ابتدا شاعران مرحوم را پیش از شاعران زنده ذکر کرده و راه قرون پیشین را پیموده و سپس شعرها را در هر قافیهای بنا بر سال تولد شعرا مرتب کرده است.
دیوان ارجوزه
دارای سه جلد
شماره: 188ـ190
با وجود این که مولف در باب نگاهی به شعر کمی دربارة رجز سخن گفته ولی این مسأله را در مقدمة این دیوان تکرار کرده و بعضی از نکات را دربارة ارجوزه و رابطة آن را با رجز تبیین نموده است. سپس به تاریخ و ویژگیهای آن اشاره کرده است.
او جلد خاصی را به ارجوزه اختصاص داده، زیرا نمیتوان ارجوزه را در لابلای تقسیمات دیوانهای قرن پخش کرد. زیرا ارجوزه در هر قصیده ملتزم به یک قافیة واحد نیست. بلکه هر بیتی با تطابق اول و آخرش مستقل است.
مولف این جلد را بر اساس سن وفات شاعران تنظیم کرده است. وقتی نوبت به زندهها میرسد بر اساس سن حیاتشان مرتب میکند.
به طور کلی، مولف ـپس از مقدمهـ ارجوزهها را میآورد و آنها را شمارهبندی و عنوانگذاری میکند. ابیات را نیز حرکت گذاری و شمارهبندی نموده است. و در این جلد نیز مثل دیوان سایر قرنها عمل کرده است.
در خاتمه نمونههایی از این نوع شعر را با توجه به تصاویر هنری که در آنها به وفور به کار رفته، بررسی میکند و سایر اموری که دارای اهمیت ادبی و هنری هستند را نیز مورد توجه قرار میدهد.
احتمال بالا بودن حجم این دیوان نیز زیاد است. چرا که شعرا معمولا در هنگام سرودن چنین شعرهایی به یک یا دو بیت اکتفا نمیکنند. زیرا طبیعت چنین شعرهایی اینطور است که دارای نفسی طولانی است و هنگامی که شاعر چنین شعری میسراید بخش زیادی از دیوانش را به آن اختصاص میدهد.
دیوان مثلث و همانندهایش
دارای یک جلد
شماره: 191
در ابتدا مولف اصطلاح مثلث و همانندهایش را شرح داده و توضیح میدهد که این عنوان به بیتی اطلاق میشود که دارای سه مصراع به شکل مثلث میباشد. بنابراین قصیدههای مثلث، قصیدههایی هستند که دارای این نوع ابیات سهبخشی هستند. اما همانندهایش، ابیاتی هستند که دارای شش مصراع و بیشتر میباشند. از آنجایی که اشعار مربع از این نوع بسیار است، سه جلد از این موسوعه را به خود اختصاص داده است.
مولف در مقدمه خصوصیات این نوع شعر و آغاز آن را تبیین میکند و آنها را بر اساس قافیهها در صورت وحدت قوافی ـ که در اغلب موارد اینچنین استـ مرتب میکند. در غیر این صورت بر اساس قافیة بیت اول که با توجه به مصراع آخر بیت در نظر گرفته میشود به مرتب کردن آنها میپردازد. مولف در این دیوان هم بر همان اساس سایر دیوانها پیش رفته است.
در نهایت یک بررسی گذرا در مورد تمام مطالب دیوان و ویژگیهای خاص آنها صورت میدهد و به قطعة انتشار و گروه شاعران آن اشاره میکند.
دیوان مربع
دارای سه جلد
شماره: 192ـ194
مولف در ابتدا به علت اختصاص یک دیوان کامل به این نوع شعر اشاره میکند و میگوید که این کار، به خاطر کثرت سرودهها در این سبک است. وی به تمام عناوین زیر نیز اشاره میکند:
مثلث، مخمس، مسدس، مسبع، مثمن، متسع و معشر.
اگر سرودن چنین اشعاری افزایش پیدا کند و به جایی برسد که خود به اندازة یک دیوان شود، مولف برای آن یک دیوان جداگانه اختصاص خواهد داد.
مولف شعر مربع را مثل دیوان مثلث و همانندهایش مرتب کرده و پایان آن را مثل همان دیوانها خاتمه بخشیده است. اما ویژگیها و خصوصیات طبیعتاً فرق میکند.
دیوان ثلاثی و همانندهایش
دارای یک جلد
شماره: 195
مولف در مقدمه علت نامگذاری دیوان را به این اسم بیان میکند و میگوید که ثلاثی قطعه یا قصیدهای است که شامل چند قطعه است که هر کدام از سه بیت که در چند ویژگی با هم مشترکند، تشکیل شده است. و گاهی اوقات بیت سوم این قطعهها هم قافیهاند.
منظور از همانندهای ثلاثی، رباعی و خماسی و سداسی و سباعی و ثمانی و تساعی و .... میباشد. این انواع در تقطیع و اسلوب مثل ثلاثی هستند. تنها تعداد ابیات هر قطعه فرق میکند.
مولف این دیوان را در چند فصل تنظیم کرده است. هر فصلی به نام ثلاثی، رباعی و... میباشد. و ملتزم به همان قواعد دیوانهای گذشته است. شمارهگذاری ابیات به شکل قطعههاست.
مولف در نهایت به طور مفصل درباره ویژگیهای این نوع شعر سخن میگوید.
دیوان تخمیس و همانندهایش
دارای سه جلد
شماره: 196 ـ 198
این دیوان با مخمس از این جهت فرق دارد که توسط بیش از یک شاعر سروده شده است. مولف در مقدمه به این امر اشاره کرده و انواع مختلفی از تخمیس را علاوه بر نوع معمول آن، ذکر کرده است. نوع معمول آن به این شکل است که شاعر یک بیت را در نظر میگیرد و سه مصراع قبل از دو بیت به آن اضافه میکند. این نوع شعر زیاد سروده شده و نزد شعرا مرسوم بوده است. مولف به تاریخ و خصوصیات این شعر نیز میپردازد. همانندهای این نوع شعر تثلیث و تربیع و تسدیس و ... هستند.
این دیوان دارای سه جلد است که بیش از دو جلد آن به تخمیس مرسوم اختصاص داده شده و قسمت کوچک آخر آن به سایر انواع تخمیس و همانندهایش اختصاص پیدا کرده است.
طبق معمول، مولف در این دیوان مانند سایر دیوانها عمل کرده است.
در نهایت، مولف به برخی اسالیب شعری در این زمینه توجه کرده و آنها را بررسی نموده است.
دیوان قافیههای متعدد
دارای یک جلد
شماره: 199
مولف دیوان خاصی را به طور جداگانه به قصایدی اختصاص داده که تحت عناوین گذشته قرار نمیگرفتند و این اسم را برای آنها انتخاب کرده است.
در مقدمه خصوصیات این نوع شعر و تاریخ و عوامل آن را ذکر کرده، تاکید میکند که این نوع شعر معمولا دارای وزنی واحد در یک قصیدة واحد است.
خود دیوان بر اساس سن وفات شعرای درگذشته و سپس سن ولادت شعرای در قید حیات تنظیم شده است و شعرها طبق اسلوب دیوانهای گذشته وارد شده است. این باب را با سخن پیرامون برخی نمونههای این دیوان و گفتنیهای آن پایان می دهد.
دیوان متفرقهها
دارای سه جلد
شماره: 200 ـ202
این دیوان شامل تمام شعرهایی است که آنها را تحت هیچ عنوانی نمیشد جمع کرد و قطعههای آنها با یکدیگر در وزن و قافیه یا تعداد و هرچیز دیگری جز ارادة شاعر، منسجم نیست.
مولف در مقدمة این دیوان، بسیار از این نوع شعر سخن میگوید و جوانب مبهم آن را روشن میکند. همچنین به پایههای الهام چنین شعرهایی اشاره میکند.
خود دیوان به حسب زنده یا درگذشته بودن شاعر، بر اساس سن ولادت و وفاتشان تنظیم شده و در برخورد با خود شعرها هیچ برتری لحاظ نشده است.
مولف در خاتمه به ضعف این نوع شعر اشاره میکند.
دیوان گمنامها
دارای یک جلد
شماره: 203
گاهی خود شاعر ناشناخته است، گاهی عصر او نیز ناشناخته است. به همین دلیل مولف به ذکر تمام مواردی میپردازد که با کمک منابع، به عصر شاعران ولو به شکل تقریبی یا حداقل پایان عصر شاعر دست پیدا کرده و هریک را بر اساس قرن در دیوان مناسب خود قرار داده است. وی در مقدمة دیوان به این امر اشاره کرده است.
دیوان گمنامها، سایر اشعار را بر عهده گرفته است. یعنی آن اشعاری که مولف به خاطر فقدان منابع کامل نتوانسته عصر آنها را مشخص کند. در مقدمه به علت ناشناخته بودن و عوامل آن و ارزش شعر ناشناخته اشاره میکند و بدون کم و کاست اشعار را مثل سایر دیوانها میآورد.
در نهایت به نمونههایی از اشعار وارد شده در این دیوان اشاره میکند و به طور مستقل به آنها میپردازد.
دیوان هاتف
دارای یک جلد
شماره: 204
مولف در این دیوان یک مقدمة طولانی برای کشف معنای این عنوان ذکر میکند. او میگوید که میتوان شعری را بدون شناخت شاعر و گرایش او شنید و آن را به هاتف آسمانی یا زمینی نسبت داد و علتهای سیاسی مربوط به این باب را بررسی میکند.
وی احتمال میدهد که قسمتی از این شعر (حداقل شعر سیاسی) سروده شده است تا بدون اینکه شاعرش ترور شود، انتشار پیدا کند. همانطور که در نوشتههایی که با نام مستعار یا بدون اسم انتشار پیدا میکنند این حالت را مشاهده میکنیم. او مجموعهای از این نوع اشعار را ذکر میکند که در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و قبل و بعد از آن سروده شده است. سپس اشعار را بر اساس قافیهها وارد کرده، بر طبق سایر دیوانها تنظیم میکند.
در نهایت، به ارزش این شعر و ویژگیهای منحصر به فرد، عوامل و آثار و اهداف آن اشاره میکند.
بررسی و ارزشگذاری شعر حسینی
دارای ده جلد
شماره: 205 ـ 214
مولف در مقدمه از تاریخ بررسی ادبی و ارزش آن سخن میگوید. سپس به روش ارزشگذاری این حجم انبوه اشعاری که در مورد امام حسین در زبان عربی صرف نظر از سایر زبانها و لهجهها سروده شده، میپردازد. او قائل است که آنچه در این مجال ارائه میکند بسیار کمتر از آن چیزی است که باید میآورده، چرا که تمام این اشعار خود نیاز به یک دانشنامة جداگانه دارند.
مهمترین نکاتی که در مورد آنها بحث میکند عبارتند از:
1ـ گرایش تربیتی در شعر حسینی.
2ـ گرایش سیاسی در شعر حسینی.
3ـ گرایش دینی در شعر حسینی.
4ـ گرایش ملی در شعر حسینی.
5ـ گرایش صلحجویانه در شعر حسینی.
6ـ گرایش ولایی در شعر حسینی.
7ـ غزل در شعر حسینی.
8ـ فخر در شعر حسینی.
9ـ جنگ در شعر حسینی.
10ـ زن در شعر حسینی.
11ـ کودک در شعر حسینی.
12ـ کاربردهای زبانی در شعر حسینی.
13ـ کاربردهای قرآنی در شعر حسینی.
14ـ تصویر هنری در شعر حسینی.
و سایر موارد. سپس مولف به بررسی محدودة جغرافیایی شعر حسینی در حوزة شعر عربی صرف نظر از شعرهای عامیانه، میپردازد.
در خاتمه این بررسی را در چند نتیجهگیری خلاصه میکند تا دستیابی به آنها آسان باشد.
دیوان شعر نو (آزاد)
دارای 4 جلد
شماره: 215ـ218
باید پیش از هر چیز گفت حجم این دیوان قابل پیشبینی نیست. چرا که قابلیت گستردگی دارد و چه بسا پنج برابر اندازة کنونیاش بشود. ولی به هر حال، آنچه هم اکنون موجود است چهار جلد میباشد.
مولف در مقدمة این دیوان از حقیقت شعر نو و این که آیا این شعر، شعر بند است یا چیزی غیر از آن است، بحث میکند. با وجود اینکه در جلد نگاهی به شعر عربی به این بحث پرداخته، ولی در اینجا از جنبههای دیگر روی آن بحث میکند. همچنین به خصوصیات این نوع شعر و بررسی ماهیت آن که آیا شعر است یا نثر یا چیزی بین آن دوست میپردازد.
در خود دیوان قصاید شعر آزاد یا بخشهایی از آنها را بر اساس ترتیب تاریخی میآورد. زیرا تمامی آنها در مورد امام حسین و آرمان او نیست. کلمات مبهم آنها را شرح داده، به خصوصیات شعر کلاسیک مثل وزن و قافیه و غیره که در این اشعار یافت میشود، اشاره میکند.
در نهایت، از بین این اشعار، آن مواردی که بر انسان و جامعه تاثیرگذار است را انتخاب کرده، خصوصیات آنها را مورد بررسی قرار میدهد.
دیوان قصاید نمایشنامهای
دارای یک جلد
شماره: 219
برخی از شعرا نمایشنامه را به نظم درآوردند و در آن شعر کلاسیک و نو را به هم آمیختهاند و شیوهای جدید در این مورد به کار گرفتهاند که باعث شده این نوع شعر رنگ خاص و منحصر به فردی به خود بگیرد.
در مقدمة دیوان قصاید نمایشنامهای، مولف این اسلوب و مقدمات آن و اهداف و چگونگی برخورد با آن را شرح میدهد.
در خود دیوان، قصائد و قطعهها را بر اساس ترتیب تاریخی ذکر کرده و بر آنها حاشیه میزند. هریک از شعر کلاسیک و نو را نیز بر اساس اقتضایشان ذکر می کند.
در نهایت، به نمونههای بارز این قصائد اشاره کرده، برخی از نوآوریهای آنها را ذکر میکند.
معجم شعرایی که در مورد امام حسین سرودهاند.
عربی قریض
دارای چهل و چهار جلد
شماره: 220 ـ 263
این باب، مختص شرح حال کسانی است که برای امام حسین(علیه السلام) یا اهل بیت و یاران او و نهضت پربرکتش شعری حتی قطعة کوچکی سرودهاند. این باب اختصاص دارد به کسانی که به عربی و قریض سرودهاند چه کلاسیک چه نو. مولف دانشنامههای دیگری هم به کسانی که به زبان غیر عربی و یا به لهجههای عربی و غیرعربی شعر سرودهاند، اختصاص داده است.
در مقدمه پس از سرآغاز به امور زیر میپردازد:
· شعر و شعرا.
· طبقات شعرا.
· شعر و القا.
· ناظم و شاعر.
· تعریف و تاریخ ترجمه.
· تعریف و تاریخ دانشنامه.
· این دانشنامه.
· هر سوارکاری لغزش دارد.
· سخن پایانی.
· شعرای قید درس.
مولف این دانشنامه را به ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده است. جلد اول که به چاپ رسیده 44 شاعر را در برمیگیرد. مولف به هر شاعر ده صفحه را اختصاص داده است که از اشعار غیر دینی در زمینهها و اهداف مختلف انتخاب شده است. به شعرهای هجو و مدح توجهی نکرده جز مدحهای پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ائمه(علیهم السلام). این طبیعی است در صورتی که اغراض دیگر حاصل نشود.
در نهایت جلدی را به آنچه در مقدمه وعده داده بود اختصاص داده است تا از یک طرف شاعران حسینی را با یکدیگر مقایسه کند و از طرف دیگر این شاعران را با شاعران غیر حسینی مقایسه کند و برخی دیدگاهها را نسبت به آنها ارائه دهد.
این کتاب هنوز به طور کلی، کامل نشده، زیرا نواقصی وجود دارد که مولف انتظار دارد از طریق تکمیل اطلاعات لازم از شعرا و به خصوص ناشناختههایشان، آنها را برطرف کند.
این باب در این حد توقف نمیکند بلکه از چهل و چهار جلد خواهد گذشت. چرا که ما در آستانة دهة سوم قرن پانزدهم هجری هستیم و این دوره طولانی است.
معجم تصنیفهای حسینی
دارای بیست و نه جلد
شماره: 264 ـ 292
برای نوشتن از امام حسین(علیه السلام) و اهل بیت و یاران گرامی و نهضت پربرکتش سه جلد در این دانشنامه وجود دارد.
اول: کتابهای مستقل یا دارای فصل مستقل که به نام «دانشنامة تصنیفهای حسینی» عنوانگذاری شده است.
دوم: مقالاتی که در روزنامهها و مجلات یا چیزهایی که به شکل بخشنامه منتشر شدهاند و تحت عنوان «دانشنامة مقالات حسینی» نامگذاری شدهاند.
سوم: تصنیفهایی که در پیوستهای کتاب به آنها پرداخته شده و به نام «دانشنامة نوشتههای حسینی» عنوان گرفته است.
در مورد اول، یعنی دانشنامه تصنیفهای حسینی، جلد اول آن چاپ شده است و مقدمة آن شامل موارد زیر میباشد:
1ـ مقدمه
2ـ نویسندگی
3ـ تاریخ نویسندگی
4ـ خط
5ـ ورق، مواد ایجاد کنندة آن و ساخت و حجم و انواع آن.
6ـ کتاب
7ـ تالیف
8ـ چاپ و مسائل مربوط به آن
9ـ کتابخانه
10ـ کتابشناسی
11ـ دانشنامه
12ـ کار ما در این دانشنامه
13ـ سخن پایانی
سپس دربارة خود دانشنامه سخن میگوید. مثلا این جلد شامل 165 فصل است. مولف این فصلها را شماره گذاری کرده و برای هر فصلی عنوانی جهت شمارهگذاری انتخاب کرده است، سپس اسم معروف یا رسمی آن و اسم ثلاثی مولف و سال وفات و در صورت زنده بودن، قرن کنونی او را ذکر میکند. همچنین به زبان کتاب و حجم و تعداد صفحات و جلدها و چاپ و تاریخ چاپ و نام ناشر و موضوع کتاب و جزئیات میپردازد.
مولف اطلاعاتی را که لازم به ضمیمه است، پیوست میزند.
قسمتی از جلد آخر را به بیان نقش کتاب در گسترش فرهنگ و سایر امور اختصاص داده است.
عناوین مختص به امام حسین(علیه السلام)، تا کنون به حدود 8900 فصل رسیده است.
این باب از ابوابی است که نمیتوان آن را به آسانی بست، چرا که هر روزه کتابهای قدیمی کشف شده، و کتابهای جدید به چاپ میرسد.
معجم کسانی که در مورد حسین نوشتهاند
دارای بیست و دو جلد
شماره: 293 ـ 314
مولف در این باب به شرح حال تمامی کسانی که نامشان در معجم نوشتههای سابق ذکر شده، میپردازد و حتی به ذکر کسانی میپردازد که کتابی حسینی را از زبانی به زبان دیگر ترجمه کردهاند. در مقدمه توضیح میدهد که امید میرود چه فایدههایی از این شرح حال حاصل شود و میگوید که شرح حال در این باب مختصر است و از یک صفحه تجاوز نمیکند و تنها شامل زندگی نویسندگی و ادبی فرد مورد نظر است و به بیش از آن جز بعضی اطلاعات ضروری نمیپردازد.
در خاتمه نتیجهگیریها را ذکر میکند. مثل زبان نویسنده در نوشتن و بیان تخصص غالب در نوشتههای او و غیره.
هر جلدی از معجم شامل 350 شرح حال است. به جز جلد اول که مقدمه در آن ذکر شده و جلد آخر که خاتمه در آن وارد شده است. مولف تلاش میکند تا حد امکان تعداد تالیفهای فرد مورد نظر و کیفیت آنها را بررسی کند.
معجم مقالات حسینی
دارای دو جلد
شماره: 315 ـ 316
مقالاتی که در مورد امام حسین(علیه السلام) نوشته، یا منتشر شده است، بسیار زیاد است. اما مولف تمامی آنها را در حال حاضر بررسی نکرده و تنها مواردی را که در دسترسش بوده جمعآوری کرده که در دو جلد جمع شده است. این مقالات منحصر به زبان عربی نیست بلکه تمامی زبانها و تمامی جنبههای شخصیتی و آرمانی و فکری مرتبط به امام حسین(علیه السلام) را شامل میشود. مولف عقیده دارد آنچه تا اینجا جمعآوری کرده است به طور کلی از 5٪ مقالات حسینی تجاوز نمیکند. و این به این معناست که تعداد جلدهای این باب به 40 جلد خواهد رسید.
مولف در مقدمة این باب به منی مقاله و مترادفهای آن و تعریفهای آن اشاره میکند. سپس به طور مختصر به ذکر مجلههای ذکر شده در هر جلد میپردازد و پیش از آن تاریخ چاپ و نشر را بیان میکند.
میتوان گفت که خود این معجم برای توصیف هر مقالهای به دو سطر در اصل متن و یک سطر در حاشیه اکتفا کرده است. مولف در متن، عنوان مقاله، نویسنده، زبان، موضوع، کشور و روزنامهای که در آن به چاپ رسیده را ذکر میکند و در حاشیه منبع را با عدد، مکان انتشار، تاریخ، کشور و شماره صفحه میآورد.
در خاتمة این باب جدولی میآورد که در آن ارقام و پروندهها و غیره که مرتبط به اطلاعاتی است که جمعآوری کرده، ذکر میشود.
وی همچنین از روزنامههایی که در هر جلد از جلدهای این معجم ذکر کرده سخن میگوید.
شرححال نویسندگان مقالههای حسینی
دارای دو جلد
شماره: 317 ـ 318
تعداد جلدهای این باب بستگی به تعداد جلدهای معجم مقالات حسینی دارد و کاملاً معادل آن است. زیرا مولف تصمیم گرفته شرح حال هریک از نویسندگان را نیز در دو سطر بیان کند، همانطور که دربارة هریک از مقالات دو سطر نوشته بود. بنابراین آنچه هماکنون موجود است تنها دو جلد است. اما نسبتی که در این قسمت ذکر شده 95٪ است به همین دلیل امید میرود که تعداد جلدهای این باب به چهل جلد برسد ان شاءالله.
طبق معمول، مولف برای این باب مقدمهای آورده و در آن به ضرورت شناخت نویسندگان مقالات اشاره میکند. اما به دلایل بسیاری وارد جزئیات خیلی از آنها نمیشود. از جملة آن دلایل این است که شرح حال بیشتر آنها در سایر بابها ذکر شده و ثانیاً آنچه مهم است شناخت طبقة نویسندة مقالة ادبی پس از شناخت شخصیت اوست. بنابراین این دو سطر میتوانند این دو منظور را از طریق ذکر نام ثلاثی و کشور و عصر و برخی دیگر از خصوصیات در صورت دستیابی، تأمین کنند.
مولف در نهایت جدولی به طبقات نویسندگان و کشورها و دورههای آنان اختصاص میدهد.
معجم نوشتههای حسینی
دارای یک جلد
شماره: 319
این باب بابی است ناهموار که مولف به طور جدی وارد آن نشده است و آن را رها کرده تا در فرصتی مناسب به بررسی آن بپردازد. زیرا تا امروز به ندرت کتابی اسلامی پیدا میشود که دربارة تاریخ یا فقه یا حدیث یا سیاست یا دعا و غیره سخن بگوید ولی ذکری از امام حسین(علیه السلام) و نهضت پربرکتش و آنچه به آنها مربوط است، به میان نیاورد. اما آنچه مولف جمعآوری کرده است یک جلد است و شکی نیست که در مقایسه با معجم تصنیفها، به ده برابر خواهد رسید، اگر بیشتر نشود. چرا که مساحتی که در این معجم به هر فصل اختصاص داده شده است، نصف صفحه است. یعنی هر صفحه شامل دو عنوان است. مولف خود را به این امر ملزم کرده و مثل معجم تصنیفها از آوردن جدول خودداری کرده است. بنابراین باید معجم کنونی حداقل به نصف این معجم رسیده باشد. علاوه بر اینکه این نوع از تصنیفها معمولا بیش از اینهاست.
به هر حال، این جلد با مقدمهای آغاز میشود که مولف در آن، ویژگی امام حسین(علیه السلام) و انگیزههای پرداختن به آن را در معجم تصنیفها ذکر میکند. سپس این جلد را طوری خاتمه میدهد که بیشتر شبیه یک نتیجهگیری کلی است تا بیان محتوای این معجم. وی در خاتمه جدول موضوعات و جزئیات دیگری را وارد میکند.
معجم کسانی که از امام حسین نوشتهاند
دارای یک جلد
شماره: 320
مولف ـهمانطور که پیداستـ میخواهد بین دو معجم (آنچه) دربارة امام حسین نوشته شده است و (آنکه) در این باره نوشته است توازن برقرار کند تا فرع از اصل بیشتر نشود. به همین دلیل همان شیوة مرسوم خود را پیش میگیرد. همانطور شرح حال هر مولفی جز در موارد ضرورت بیش از نصف صفحه نمیشد، در این معجم نیز همین کار را کرده است.
چه بسا ممکن است خواننده در این معجم به برخی تکرارها بر بخورد که قبلاً در معجم کسانی که دربارة حسین نگاشتهاند ذکر شده است و در اینجا مولف به تکرار خود اشاره کرده است و پس از ذکر نام ثلاثی مولف و سال وفاتش در صورت درگذشت و سال ولادتش در صورت زنده بودن، برای جلوگیری از تکرار، خواننده را به محل اصلی آن مطلب ارجاع میدهد.
مولف برای این کتاب مقدمهای مناسب آورده است و آن را با خاتمهای طبق عادت سایر کتابهایش پایان میدهد. در مقدمه بر ضرورت جمعآوری اطلاعات کوچک و تایید آنها و بزرگداشت نویسندههای آنها تاکید میکند و در شرح حال آنها در جهتی که برای آن معجم را نگاشته، بیشتر به تکریم آنها میپردازد.
علاوه بر این، مولف در خاتمه جدولی به بعضی از ویژگیهای مولفین چه از جهت زبان چه از جهت جغرافیایی اختصاص میدهد.
تاریخ و پایههای شعائر حسینی
دارای ده جلد
شماره: 321 ـ 330
مولف در مقدمه معنای «شعیره» را شرح داده به توضیح مفصل آن میپردازد و در همینجا هدف خود را از این باب و روش کار خود را بیان میکند.
خود کتاب به چند فصل تقسیم میشود:
1ـ آشنایی با شعائر حسینی
2ـ تعطیلی عاشورا
3ـ شعائر و آثار آنها
4ـ اصطلاحات شعائر و تاریخ آنها.
5ـ جغرافیای شعائر
6ـ مشروعیت شعائر و درگیری فکری.
7ـ فتاوا (فتوای علما دربارة شعائر و بررسی آنها)
8ـ هیئتها و دستههای حسینی
9ـ سرکوب شعائر
10ـ بررسی گسترش شعائر و دعوت به تنزیه
11ـ تعزیه و تاریخ آن
12ـ لباسهای مورد استفاده در شعائر.
13ـ مسائل و حوادث در مورد شعائر.
14ـ حقیقت کراماتی که شعائر را در برگرفته چیست
سپس مولف در خاتمه نظر خود را در مورد آیندة شعائر و راه پیگیری آن به طور مختصر بیان میکند.
معجم موقوفات حسینی
دارای یک جلد
شماره: 331
مولف تا کنون به اندازة انتشار یک جلد از این کتاب مطلب جمع کرده است ولی کار در این حد متوقف نمیشود بلکه بیتردید این کتاب بر اساس استقرایی که مولف انجام داده، از ده جلد خواهد گذشت.
مولف در آغاز این معجم مساله وقف و تاریخ و مشروعیت و انواع و فواید آن را بررسی کرده است.
در خود کتاب تمام مسائل مرتبط با امام حسین(علیه السلام) یا نهضت پربرکتش یا اهل بیت اطهار و یاران گرامیاش و همچنین مسائل مرتبط با مزار آنها و برپایی شعائر و زیارت آنها ذکر شده است. وی تلاش کرده موقعیت هریک از وقفها، حدود آن، واقف، جهت و متن وقفیه را در صورت امکان بیان کند.
در نهایت بر وجوب قرار دادن اوقاف حسینی در جایگاه مناسب پس از بخشیدن قسمتی از آن تاکید میکند و نیز به تشکیل یک شورای عالی جهانی بدین منظور و فعالسازی این اوقاف و استفاده از آنها بر مبنای شروط در صورت امکان و موارد مشابه اشاره میکند.
این باب ـهمانطور که گذشتـ قابل افزایش است ولی مولف هنوز تمام موارد را بررسی نکرده است. زیرا از طرفی به دنبال فرصتی مناسبت میگردد و از سوی دیگر امید به همکاری بیشتر بین موسسههای مرتبط به این امر و واقفان دارد.
معجم پروژههای حسینی
دارای هفت جلد
شماره: 332 ـ 338
مولف در این کتاب به شرح جزئیات پروژههایی که در چارچوب این عنوان قرار میگیرند، میپردازد و به تمام مراکز اجتماعی، فرهنگی، علمی، ادبی، سیاسی و هر چیزی که میتوان نام خود امام یا اهل بیت یا یاران وی را بر آن حمل کرد و شهر مقدسش به اعتبار جایگاهی که در آن به خاک سپرده شده، اشاره میکند. بدین ترتیب این بحث شامل مراکز علمی، مدارس، مراکز بهداشتی، روستاها، بیابانها، موسسات، احزاب، فرقهها، حسینیهها، مساجد، چاپخانهها، انتشارات و سایر پروژهها میشود. سپس تاریخ این نامگذاریها و موقعیت این پروژهها و جزئیات آنها را ذکر میکند.
خود کتاب به چند فصل تقسیم میشود و تعداد فصول آن، از بیست فصل میگذرد که در ضمن معیارهای هنری قرار گرفتهاند. هر فصل بر اساس حروف الفبا مرتب شده و در خاتمه به مدلول این کمیت بالا از نامگذاریها و آثار آن در جوامع اشاره میشود.
بر هیچ کس پوشیده نیست که این باب تنها یک دهم حجم اصلی آن را گرفته است. اما مولف هنوز در این قسمت تمام تلاش خود را صورت نداده تا قسمتهای با اهمیتتر از دست نرود.
شکی نیست که این باب پس از پایان کار مولف، از هفتاد جلد خواهد گذشت. به هر حال مولف به شرح هر مادهای در کمتر از یک صفحه اکتفا کرده است.
فقه نهضت حسینی
دارای یک جلد
شماره: 339
این باب عبارت است از مجموعة مسائل فقهی دربارة تمام امور مرتبط به امام حسین که تمام جنبههای مربوط به آن را به شکل بیان خلاصة حکم شرعی بنابر دیدگاه مولف، در بر میگیرد. این مسائل به طور کلی از مسائلی است که فقها در آنها اختلافی ندارند.
در ابتدای این باب مولف مفهوم فقه را روشن کرده، آن را از خصوصیات دین اسلام میشمارد. چرا که دین اسلام در مورد هر چیزی که بهرهای از وجود دارد، حکمی دارد. سپس شیوة برخورد با مسالة شرعی را شرح میدهد.
در خود کتاب، مسائل فقهی را بر مبنای فصول تبیین میکند. از جملة این مسائل، مسائل وقفهای حسینی و مسائل حرم حسینی و برخی اعمال واجب و مستحب و مسائل شعائر حسینی و نذرها و غیره میباشد.
بنای مولف بر این است که به اصل هر حکمی اشاره کند و در نهایت به میزان اهمیت بیان این مسائل شرعی که کتاب مستقلی را به آنها اختصاص نداده اشاره میکند و این از اموری است که مورد ابتلای تعداد زیادی از عاشقان امام حسین(علیه السلام) است.
معجم خطیبان منبر حسینی
دارای بیست جلد
شماره: 340 ـ 359
در ابتدا، باید به این مطلب اشاره کنیم که مولف بین خطیب و رادود (یعنی خوانندة مراثی حسینی طبق اصطلاح لهجة عراقی) فرق گذاشته و برای هریک از آنها معجم خاصی اختصاص داده است و این را در مقدمة هریک از معجمها با تفصیل خاصی بیان کرده است.
مقدمة معجم خطیبان منبر حسینی شامل موارد زیر است:
1ـ مقدمه
2ـ خطابه
3ـ منبر
4ـ تاریخ خطابه
5ـ خطابه در اسلام
6ـ خطابة حسینی و مراحل گسترش آن:
مرحلة اول، مرحلة دوم، مرحلة سوم، مرحلة چهارم، مرحلة پنجم، مرحلة ششم، مرحلة هفتم که مرحلة آینده است.
7ـ هنرمندی در خطابه
8ـ مسئولیت خطیب
9ـ جایگاه خطیب
10ـ علم و خطابه
11ـ خطیب حسینی
12ـ ظاهر خطیب
13ـ دیدگاهها دربارة خطابه و خطیب
14ـ احیای مجالس حسینی
15ـ طبقات خطبا
16ـ این معجم
مولف مادة اصلی کتاب را بر اساس حروف الفبا مرتب کرده و برای شرح حال هر خطیب بیش از یک صفحه اختصاص نداده است جز در مواردی که خطیبی نقش برجستهای داشته است. همچنین روش سخنرانی هر خطیب نیز از یک صفحه بیشتر نشده است.
جلد اول که به چاپ رسیده، شامل صد و هشتاد خطیب میباشد و با کلمة احمد به پایان رسیده و نام پدر با حرف خ آغاز شده است. در هر صورت دو جلد اول و دوم تنها حرف الف را در بر گرفتهاند.
علت افزایش این جلدها به دو دلیل است: افزایش خطیبان و دستیابی به اسما و روشهای گمنام به فضل تلاشهای جدی در این جهت و رقمی که (برای تعداد خطیبان) ذکر شده تنها آن چیزی است که مولف جمع آوری کرده است.
مولف در خاتمه طبقات خطیبان و جغرافیای حضور آنها و زبان و روش سخنرانی و غیره را روشن میکند و در این زمینهها به بررسی میپردازد.
معجم روادید
دارای یک جلد
شماره: 360
این باب شامل تمام کسانی است که اصطلاح رادود به لهجة عراقی بر آنها اطلاق میشود. این افراد کسانی هستند که به شیوة خاص و شناخته شدهای برای ادارة موکب حسینی و مشارکین در آن شعر میخوانند. فارسی زبانان به این افراد مداح میگویند و اردو زبانها نام ذاکر را بر آنان اطلاق میکنند.
قرار بود این معجم، بزرگ باشد ولی مولف تلاش خود را ـلااقل در این دورة زمانیـ در این جهت متمرکز نکرده است. و تلاش خواهد کرد که در فرصت مناسب به اسما و روشهای بیشتری از خادمان امام حسین دست پیدا کند.
آنچه مولف تا کنون توانسته در این زمینه تالیف کند، تنها یک جلد است که در مقدمة آن دربارة اصطلاح روادید در زبانهای مختلف سخن میگوید و دورهها و جایگاههای آنها و تاریخ بکارگیری این اصطلاح را بررسی میکند.
خود کتاب روادید را نیز بر اساس حروف الفبا مرتب کرده و مثل معجم خطبا به هر رادودی تنها یک صفحه اختصاص داده است.
در خاتمه میگوید که این روادید، طبقاتی نیز دارند که شرایطشان در هر جامعه با جامعة دیگر فرق میکند.
بررسی شهر حسین
دارای بیست و سه جلد
شماره: 361 ـ 383
مولف برای این موضوع مقدمهای میآورد که در آن از شهر کربلا و ارتباط آن با امام حسین(علیه السلام) و پیشرفت آن از زمان به خاک سپاری امام حسین در آن شهر، سخن میگوید.
در این کتاب دربارة هر مطلبی به طور خلاصه سخن میگوید و جزئیات را رها میکند. مولف در این کتاب چند فصل قرار میدهد:
1ـ نامگذاری و کلماتی که بر این شهر اطلاق میشوند و بررسی آنها.
2ـ تاریخ کربلا قبل از روز عاشورا، تاریخ کربلا بعد از عاشورا، بر اساس روند تاریخی.
3ـ جغرافیای کربلا.
4ـ کربلا از نظر اداری.
5ـ سازندگی کربلا.
6ـ کربلا از نظر جهانگردی.
7ـ آبیاری و زراعت در کربلا.
8ـ صنعت و تجارت در کربلا.
9ـ شرایط اجتماعی در دو جلد.
10ـ نهضت فکری.
11ـ حرکت سیاسی.
12ـ نهضت علمی.
13ـ نهضت فرهنگی.
14ـ نهضت ادبی.
به عنوان مثال، مولف در بحث شرایط اجتماعی در جلد اول، از جامعة کربلا، ملیتهایی که کربلا از آنها تشکیل یافته، زبانها، لهجههاف آداب و رسوم رایج در آن، فعالیتهای دینی، مراسم، تجمعات، پوششهاف اعمال و ... سخن میگوید و در جلد دوم از خانوادهها و عشایر و عائلهها و شرح حال بزرگان شهرها سخن میگوید.
وقتی از نهضت علمی سخن میگوید دو جنبه را مورد بررسی قرار میدهد:
اول: جنبش و گسترش آن.
دوم: شرح حال علما و فقها و پزشکان و غیره.
مولف در خاتمه از مواهب این شهر و نیروهای آن سخن میگوید.
هدایتیافتگان
دارای یک جلد
شماره: 384
مولف در مقدمه به عوامل هدایت و روشنگری میپردازد و تاکید میکند که هدایت با راحتطلبی حاصل نمیشود.
در اصل موضوع مولف تمام مواردی را که امام حسین در آنها نقشی در هدایت دیگران داشته است چه به شکل مستقیم و چه به واسطة برخی از دیدگاهها و موضعها و شعایر او، جمعآوری کرده است.
روشن است که روش کار مولف در نقل مطالب در اینجا روش سندی است. وی تمام تلاش خود را کرده است که مواردی را از احادیث که امکان اشتباه در آنها وجود دارد، شرح داده و تاریخ آن را بیان کند و کلمات مبهم آن را توضیح دهد.
در خاتمه بر موارد مهمی که ذکر کرده، تمرکز میکند و اشاره میکند که وضعیت و اسلوب مهمترین مواردند.
لغزشها
دارای یک جلد
شماره: 385
در مقدمه بیان میکند که هر سوارکاری ناگزیر از لغزش است ولی تکرار و اصرار یا دریافت کردن بدون درخواست دلیل گناهی نابخشودنی است و لغزش عالم با لغزش جاهل فرق میکند. سپس مظاهر لغزش و انواع آن را تبیین میکند.
در خود موضوع اشاره میکند به لغزشهایی که از سوی مولفین یا پژوهشگران دربارة امام حسین، یا در محدودة اهل بیت و یاران یا در جوانبی از نهضت او و غیره صورت گرفته است و بعد این لغزشها را مورد انتقاد قرار میدهد.
در نهایت این لغزشها را تبیین کرده به دلایل آن اشاره میکند و گناههای آیندگان را بر گردن پیشینیان میاندازد، چرا که گناه آنها بزرگتر است.
معجم کسانی که حسین نامیده شدند
دارای چهار جلد
شماره: 386ـ 389
مولف در آغاز معجم دربارة نامگذاری سخن میگوید و این که آیا نامگذاری با افراد یا امور ماوراء ارتباط دارد یا نه؟ سپس دربارة کلمة حسین و معنای آن سخن میگوید و از نظر تاریخی به آن میپردازد و مصدر این کلمه را بررسی میکند و اشاره میکند که طبق روایات امام حسین اولین کسی است که بر روی زمین از ناحیة آسمان به این اسم نامیده شده است. همچنین به انگیزههایی که امت را به انتخاب این اسم برای فرزندانشان میکشاند اشاره میکند.
مولف در این معجم، مجموعة بزرگی از اسامی شخصیتهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، هنری و علمی که به اسم امام حسین یا به صورت مفرد و یا به صورت مرکب نامگذاری شدهاند را جمعآوری کرده است و دربارة هریک از آنها در دو سطر نوشته است. با وجود اینکه مولف در عمق نوشتهها فرو نرفته، ولی توانسته به طور کلی چهار جلد تا کنون تالیف کند و انتظار میرود که با ادامة این کار در اولین فرصت از سوی مولف، این کتاب، به ده جلد برسد.
در نهایت، نامها را دستهبندی کرده و نتیجهگیریها را بیان میکند.
حسین در ابتکار هنری و مهندسی
دارای یک جلد
شماره: 390
مولف در مقدمه از هنر و انواع و روشها و آثار آن سخن میگوید. سپس سخن را بر نقاشی متمرکز میکند و به اموری مرتبط با این موضوع میپردازد. سپس در اصل متن به نقاشیهای مرتبط با امام حسین(علیه السلام) به عنوان یک شخصیت و نهضت و راه اشاره کرده و موزهها و تابلوهایی را که در این زمینه ابداع شدهاند، شمرده و آنها را سندگذاری کرده و از آنها و تاریخ و سازندگانشان سخن میگوید.
وی دو پایاننامه ارائه میکند که یکی از آنها دربارة مرقد امام حسین و برادرش ابالفضل العباس(علیهما السلام) است و دیگری دربارة شهر امام حسین(علیه السلام) میباشد که اولا به این شخصیت مربوط است و ثانیاً با افزایش تعداد زائرین نیز در ارتباط است و ثالثاً در ایجاد تجمعی که جدید و قدیم را گرد هم آورد از نظر میراث و نیاز سهیم است.
مولف در خاتمه از مراکز بینالمللی میخواهد میراث امام حسین(علیه السلام) که بخشیده شده و محیط گستردة اطراف آن را برگردانند.
از وحی نهضت حسینی
دارای یک جلد
شماره: 391
مولف در این جلد سخن را از تاریخ آداب و رسوم و چگونگی پیدایش آنها آغاز میکند سپس دربارة مشروعیت و عدم مشروعیت آنان بحث کرده، در نهایت به فایده و کیفیت استفاده از آنها میپردازد.
در اصل کتاب، این آداب و رسوم مرتبط با امام حسین(علیه السلام) را ذکر میکند و آنها را بر اساس حروف الفبا مرتب میکند و با آنها مانند هر متن تاریخی دیگر برخورد کرده، آنها را سندگذاری میکند و از مبهمات آنها پرده برمیدارد و پایهها و تاریخ و جایگاه آنها را تبیین میکند.
در خاتمه به پیام این آداب و رسوم اشاره میکند.
حسین در میراث ملی
دارای یک جلد
شماره: 392
ملتها ـهر ملتیـ میراث خاصی دارند. از آنجایی که امام حسین(علیه السلام) متعلق به یک ملت نیست، ملتها از او نمادی اخذ کرده، در تمام مسیرهای زندگیشان به آن اقتدا میکنند. این امر به ملت یا گروه خاصی اختصاص ندارد. بلکه امام حسین در قلب تمامی ملتها جا باز کرده است. بنابراین هر کجا که انسان ضرورتی مییابد و یا از موانع نجات پیدا میکند، این محبت در این مظاهر نمود پیدا میکند.
مولف در مقدمه به ملتها، میراث آنها و میزان ارتباط آنها با این میراث اشاره میکند و این امر را به آرمان حسینی پیوند میدهد که در ضمن کدامیک از این میراثها قرار میگیرد.
مولف در این کتاب به نمونههایی که پیدا کرده اشاره میکند و به بررسی و تحلیل آنها میپردازد تا دانشنامه همه جانبه باشد.
در نهایت به وسایل ارتباط، ارتباطات سیمی و بیسیمی و نیز روابط فرهنگی اشاره میکند. روابط فرهنگی بر بسیاری از مظاهر میراث ملی غلبه کرده است وخواستهها و سیاستها بر غلبة این امر بر بسیاری از آنها کمک کرده است.
نگاهی به شعر عامیانه
دارای یک جلد
شماره: 393
وقتی شعر قریض نیاز به مقدمهچینی دارد، بیتردید شعر عامیانه ملی بیش از آن نیاز به مقدمه دارد.
در مقدمه مولف از معنای شعر عامیانه و محدوده و اختلافات آن صحبت میکند و در این باب از موارد زیر میگوید:
1ـ لهجهها، اصل و تاریخ آنها.
2ـ زبانهای سامی و گروههای آنها.
3ـ حروف هجا در لهجهها و معادلها و اصول آنها.
4ـ ادب لهجهها.
5ـ تاریج و عوامل ایجاد کنندة شعر عامیانه.
6ـ وزنهای شعر عامیانه.
7ـ انواع شعر عامیانه.
8ـ کار در دیوانهای شعر عامیانه.
خاتمه دربارة برخورد با شعر عامیانه است.
به طور کلی مولف روش کار را در شعر عامیانه بیان میکند و آن را بر اساس انواع و اوزان تحت عنوان دیوان تقسیم میکند که خواهد آمد. به عنوان مثال نام دیوان ابوذیه ـدیوان موالـ دیوان مربع و ... بر آنها اطلاق میشود. در دیوان شعر عامیانه نیز مثل شعر قریض عمل میکند و علاوه بر آن کلمات محاورهای ـ چه آنهایی که تغییر پیدا کردهاند چه کلمات دخیل ـ را به اصلشان باز میگرداند.
دیوان ابوذیه
دارای یازده جلد
شماره: 394 ـ 404
مولف در مقدمه از موضوعات زیر سخن میگوید:
1ـ حقیقت ابوذیه
2ـ مساحت جغرافیایی
3ـ ترکیب ابوذیه
4ـ تقطیع
5ـ وزن ابوذیه
6ـ انواع ابوذیه
7ـ هنجارها و هنجارشکنیها
8ـ جناس
9ـ نمونههایی از ابوذیههای شاعران قدیمی.
10ـ این دیوان، در این جلد از روش کار در این باب سخن میگوید.
11ـ سخن نهایی.
دیوان: جلد اول قافیة همزه تا خ، جلد دوم از قافیة دال تا را، جلد سوم از قافیة ز تا کاف، جلد چهارم، قافیة لام، جلد پنجم قافیة میم، جلد ششم، بخشی از قافیة نون، جلد هفتم بقیة قافیة نون، جلد هشتم قافیة ها تا یا. جلد نه و ده از موارد تکمیلی که از قلم افتاده تشکیل شدهاند. آنها نیز بر اساس حروف قافیه مرتب شدهاند. جلد یازدهم شامل بررسی کامل شعر ابوذیه است که در ده جلد اول قول آن داده شده بود و به منزلة خاتمة این باب است.
مخفی نماند که این دیوان و دیوانهایی که به دنبال آن ذکر میشود را نمیتوان به مواردی که به آنها دست یافته شده، محدود کرد بلکه هنوز مجال افزایش وجود دارد.
دیوان موال
(زهیری)
دارای یک جلد
شماره: 405
در مقدمه مولف امور زیر را بررسی میکند:
1ـ موال
2ـ دیدگاهها و نظریات در مورد موال و تاریخ و وزن آن.
3ـ حاشیهها
4ـ موال و امثال آن.
5ـ متون قدیمی
6ـ جغرافیا و ترکیب موال
7ـ موال و غنا
8ـ اهداف و کاربردهای موال
9ـ ترکیب موال
10ـ وزن موال و زحافات و علل آن.
11ـ فنون موال.
12ـ این دیوان، که در آن از روش کار صحبت میکند.
این دیوان تمامی قافیهها از همزه تا یا را شامل میشود و دارای 138 قصیده است.
خاتمه شامل موارد زیر است:
1ـ خلاصة مطالب دیوان.
2ـ ارزشگذاری آنچه در مورد امام حسین سروده شده است.
3ـ مقایسة بین آنچه در مورد امام حسین سروده شده، و آنچه در موضوعات دیگر سروده شده است.
در تمام این موارد دربارة اهداف و اقسام و کاربرد کلمات نیز سخن میگوید.
دیوان سریع
دارای دو جلد
شماره: 406 ـ 407
مولف در مقدمه به بررسی و تحلیل کلمات زیر میپردازد:
1ـ نامگذاری
2ـ وزن سریع
3ـ نوع سریع
4ـ مربع
5ـ اقسام مربع در قریض
6ـ اقسام مربع در شر عامیانه
7ـ تاریخ سریع
8ـ قافیة سری
9ـ قصیدة سریع
10ـ فنونی از سریع
11ـ ارزش و اهداف سریع
12ـ منشأ سریع
13ـ غنا در سریع
14ـ نوعی از سریع عامیانه در قریض
15ـ این دیوان
در این دیوان روش کار را تبیین میکند.
جلد اول دیوان شامل تمام قافیههای همزه تا یا یعنی سی و یک قافیه میباشد و تعداد شعرها به 79 قطعة شعری میرسد. جلد دوم شامل مجموعة شعرهای عامیانهای است که در این قالب سروده شده است.
مولف در خاتمه به بررسی شعرهای وارد شده در این دیوان میپردازد و آنها را با شعرهای غیر حسینی مقایسه میکند.
دیوان موشح
دارای پنج جلد
شماره: 408 ـ 412
طبق معمول مولف مقدمه را به بیان نامگذاری، حقیقت موشح، ریشهها، اصول و اوزان آن و نیز مطالبی که در شناخت این نوع شعر دخیلند، میپردازد. وزن این نوع شعر در اصل رمل (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن) است ولی در رکن آخر آن حذف صورت گرفته و به «فاعلن» تبدیل شده است و هر بیت از آن به طور کلی شامل چهار مصراع است.
این دیوان دارای دو فصل است:
اول، موشحة خالص
دوم، شعری که قالب آن موشح است اگرچه در مطلع آن از غیر موشح استفاده کرده باشد.
مولف خاتمه را به بررسی شعر موشح اختصاص داده و به نمونههایی از آن میپردازد.
این دیوان به اقتضای طبیعت حال، قابل افزایش است به خاطر گستردگی محدودهای که به آن پرداخته و از آن اقتباس میکند.
دیوان هجری
دارای دو جلد
شماره: 413 ـ 414
مولف با مقدمه آغاز کرده، علت نامگذاری و حقیقت این دیوان و تاریخ و وزن آن را ذکر میکند. بحر اصلی این دیوان مربوع رمل است، ولی در رکن آخر خبن صورت گرفته و به «فاعلات» تبدیل شده است و مصراعهای آن چهار تاست. سپس مجموع شعرهای حسینی را مثل دیوان موشح در دو فصل میآورد.
خاتمه به بررسی شعر هجری حسینی اختصاص دارد.
این دیوان هم قابل افزایش است.
دیوان شیعتی
دارای هفت جلد
شماره: 415 ـ 421
این شعر نوعی از انواع شعر عامیانه است که از این شعر منسوب به امام حسین گرفته شده است:
«شیعتی ما ان شربتم عذب ماء فاذکرونی» شیعیان من هرگاه آب گوارایی نوشیدید، مرا یاد کنید.
زیرا این شعر را با این وزن سروده که از بحر مجزوء رمل است. اما این نوع از بحر مربوع رمل با ارکان سالم میباشد و هر بیت دارای چهار مصراع است.
در مقدمة این دیوان، مولف وجه تسمیه، حقیقت، تاریخ و وزن این شعر را بیان میکند.
دیوان به دو بخش تقسیم میشود:
اول، آنچه وزنش خالص است.
دوم، آنچه در بعضی بخشهای قصیده با وزنی دیگر مخلوط شده ولی اصل آن طبق شعر شیعتی است.
در نهایت، به ارزشگذاری اشعاری که در این هفت جلد وارد شده میپردازد.
این دیوان نیز قابل افزایش است.
دیوان میمر
دارای هفت جلد
شماره: 422ـ 426
در ابتدا مولف از این نوع شعر در گرایشهای مختلف سخن میگوید. سپس دیوان را مانند سایر دیوانها به دو فصل تقسیم میکند. و روشن میکند که وزن این نوع شعر رجز (مستفعلن مستفعلن مستفعلن) است ولی رکن سوم آن مقطوع «مفعولن» است و ابیاتش نیز مربع است.
در خاتمه به بررسی این نوع شعر حسینی میپردازد و احتمال افزایش در تعداد جلدهای این کتاب نیز وجود دارد.
دیوان مجرشه
دارای دو جلد
شماره: 427 ـ 428
این دیوان دارای چهار فصل است:
اول، مقدمه
دوم، اشعار حسینی در این وزن
سوم، اشعار حسینی که ستون اصلی آنها در این وزن است.
چهارم، خاتمه
مولف به وزن این نوع شعر اشاره کرده و میگوید که از بحر مربوع رجز است و رکن چهارم آن مقطوع میباشد. بنابراین این نوع شعر نیز مثل میمر است با این تفاوت که این شعر مربوع است و خصوصیات دیگری نیز دارد و بیت آن در اصل رباعی است.
این دیوان نیز قابل افزایش است.
دیوان مترادف
دارای یک جلد
شماره: 429
این دیوان در روش مقدمه و دیوان و خاتمه و ارکان با دیوانهای قبل فرقی ندارد جز این که در رکن آخر آن وقف صورت گرفته و به «مفعولان» تبدیل شده است. این دیوان نیز قابل افزایش است.
دیوان منسجم
دارای یک جلد
شماره: 430
این دیوان در بسیاری چیزها مثل مترادف و مجرشه است و روش کار آن با آن دو فرق نمیکند و وزن آن هم با مترادف و مجرشه تفاوت ندارد، فقط رکن آخر آن احذ (فاعل) میباشد و این شعر نیز مربع است. این دیوان هم قابل افزایش است.
دیوان حدی
دارای یک جلد
شماره: 431
در واقع این شعر مجزوء رجز است. زیرا بحر آن (مستفعلن مستفعلن) میباشد. روش کار آن با دیوانهای قبلی تفاوتی ندارد و قابل افزایش نیز هست.
دیوان دارمی
دارای یک جلد
شماره: 432
دارمی در روش کار و اسلوب با سایر شعرها فرقی ندارد و شعر این دیوان در یک فصل قرار گرفته است. این شعر نوعی از زاییدههای بحر خفیف (فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن) ولی برعکس آن است. یعنی رکن «فاعلاتن» وسط و بین دو رکن «مستفعلن» قرار گرفته است. اما در فاعلاتن قصر و خبن صورت گرفته و به «فعلان» تبدیل شده است و در رکن آخر آن ترفیل صورت گرفته و به «مستفعلاتن» تبدیل شده است. این شعر به غزل بنات نامیده شده است.
این دیوان نیز قابل افزایش است.
دیوان نصاری
دارای پنج جلد
شماره: 433 ـ 437
مولف در ابتدا به وجه تسمیه، تاریخ، انتساب و سپس وزن این شعر میپردازد و میگوید که بحر این شعر در اصل هزج تام (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) است فقط در رکن آخر آن حذف صورت گرفته است و به «فعولن» تبدیل شده است. مصراعهای این شعر رباعی است و خصوصیات آن را دارد.
دیوان به دو بخش تقسیم شده و خاتمه به ارزشگذاری و بررسی اختصاص پیدا کرده است. این دیوان هم قابل افزایش است.
دیوان تجلیبه
دارای سه جلد
شماره: 438 ـ 440
این دیوان شامل مقدمه و خاتمه است و خصوصیات هر دوی آنها روشن است. خود دیوان هم به دو بخش تقسیم شده و بحر این شعر را مشخص کرده که هزج تام (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) است که معمولا در قریض به طور کامل با این وزن سروده نمیشود و در عامیانه هم دارای مصراعهایش رباعی است. این دیوان نیز قابل افزایش است.
دیوان بحر طویل
دارای شش جلد
شماره: 441 ـ 446
این شعر در واقع مربوع تجلیبه (هزج) میباشد. زیرا در آن نو ع شعر دارای سه رکن (مفاعیلن)بود و این شعر دارای چهار تا از این رکن است. و قصیر هم که بعدا ذکر خواهد شد مجزوء تجلیبه است. این شعر با بحر طویل قریض از نظر وزن و تعداد مصراعها تفاوت دارد چون بیت طویل در اینجا دارای چهار مصراع است.
روش کار و اسلوب و ترتیب طبق روش معمول مولف است و تعداد جلدهای آن قابل افزایش است.
دیوان مهداد
دارای پنج جلد
شماره: 447 ـ 451
این کتاب دارای مقدمه، دیوان و خاتمه است. تمامی اشعار در یک ساختار آمده و در یک فصل جمعآوری شده است.
روش کار مثل جلدهای قبل است. با این تفاوت که این نوع شعر از بحر مجزوء بسیط است که بر آخرین رکن آن قطع وارد شده و به (مستفعلن فاعلن فاعل) تبدیل شده است. هر بیت از یک مصراع تشکیل شده و این دیوان قابل افزایش است.
دیوان فائزی
دارای پنج جلد
شماره: 452 ـ 456
این دیوان دارای پنج جلد است. بخش اول آن شامل مقدمه است که در آن مولف به حقیقت این نوع شعر، انتساب آن به مبتکرش، تاریخ آن و غیره میپردازد. در نهایت از لحاظ ارزشگذاری و بررسی مانند سایر دیوانها عمل کرده و بیان میکند که وزن این شعر به مربوع رجز بازمیگردد ولی بر رکن سوم آن کبل و سپس ثلم وارد شده و به «فعلن» تبدیل شده و بر رکن چهارم آن کبل وارد شده و به «فعولن» تبدیل شده است و پایة آن بر چهار مصراع است. این دیوان هم قابل افزایش است.
دیوان حسیناوی
دارای دو جلد
شماره: 457 ـ 458
این دیوان به دو بخش تقسیم میشود:
اول، آنچه در این نوع خالص است.
دوم، آنچه با غیر این نوع ترکیب شده است نه از روی اشتباه بلکه از روی ذوق و دقت.
مولف طبق معمول برای این دیوان مقدمه و خاتمه قرار داده و با روش گذشته عمل کرده است. بحر این نوع شعر متدارک (فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن) میباشد که در رکن سوم و چهارم آن قطع صورت گرفته و به «فاعل» تبدیل شدهاند. این دیوان هم قابل افزایش است.
دیوان جمله و نُص
دارای یک جلد
شماره: 459
جمله: ـبا جیم فارسی سه حرکتیـ تغییر یافتة کلمه. نُص: تغییر یافتة نصف. یعنی دیوان کلمه و نصف. مولف این بحث را در مقدمه بررسی کرده و به سایر اموری که بیان آنها را پیش از صحبت دربارة شعر ضروری دانسته نیز پرداخته است.
این دیوان دارای یک فصل است و مولف مانند سایر شعرها عمل کرده و در خاتمه هم روش معمول خود را تغییر نداده است.
بحر این شعر در اصل مجزوء رجز (مستفعلن مستفعلن) است که در رکن دوم آن ترفیل صورت گرفته و به «مستفعلاتن» تبدیل شده و ترکیب آن رباعی است. این دیوان هم مانند دیوانهای گذشته قابل افزایش است.
شایان ذکر است که از «جمله و نص» حدی، شیاله، مذیل متفرع میشوند و هرکدام مستقل میشوند.
دیوان عکیلی
دارای سه جلد
شماره: 460 ـ 462
شعر و مقدمه و خاتمه، مانند سایر دیوانها. بحر آن بحر متدارک (فاعلن فاعلن فاعلن) است ولی تمام ارکان آن مخبون «فعلن» است و مصراعهای آن رباعی است.
این دیوان نیز قابل افزایش است.
دیوان ملمَّع
دارای سه جلد
شماره: 463 ـ 465
با وجود این که این نوع شعر، حجم زیادی را به خود اختصاص داده است ولی از نظر وزن مستقل نیست تنها اسمی گرفته است. مولف در این دیوان هم از نظر مقدمه و خاتمه و نتیجهگیری مانند سایر دیوانها عمل کرده است.
دیوان رکبانی و نایل
دارای یک جلد
شماره: 466
مولف دو نوع از شعر عامیانه را در یک دیوان با هم آمیخته است. ولی برای هریک از آنها بخش جداگانهای در نظر گرفته است. هر بخش به سه فصل تقسیم میشود:
اول، مقدمه.
دوم، شعر.
سوم، خاتمه.
شعر رکبانی بخش اول را گرفته که نوعی از بحر خفیف یا مجتث میباشد چرا که از سه رکن تشکیل شده که اولی و دومی آن «مستفعلن» و سومی آن «فاعلاتن» میباشد و چهار مصراعی است.
بخش دوم را شعر نایل پر کرده است و وزن آن بسیط است (مستفعلن فاعلن مستفعلن فاعلن).
علت آمیختن این دو نوع شعر این است که هریک از آنها به طور جداگانه یک دیوان را نمیگرفت ولی هر دو بخش قابل افزایش هستند.
دیوان انواع متنوع
دارای سه جلد
شماره: 467 ـ 469
بیست نوع شعر عامیانه وجود دارد که صلاحیت یک دیوان جداگانه را لااقل در حال حاضر ندارند. زیرا در این وزنها شعر کم سروده شده است و شاید در آینده این وضع به شکل دیگری درآید. به خاطر تعدد وزنها و انواع این کتاب به بیست بخش تقسیم شده است. جلد اول آن شامل انواع زیر با این وزنها میباشد:
1ـ رمل: که به منزلة نصف دیوان است و مقدمه و خاتمة خاص به خود دارد و وزن آن مثل وزن بحر رمل در قریض است. (فاعلاتن فاعلاتن فاعلن).
2ـ شبکها: یک پنجم دیوان به این نوع اختصاص دارد که وزن آن مانند وزن مجزوء رمل قریض (فاعلاتن فاعلاتن) است و بقیة دیوان را کامل میکنند.
3ـ جابری، عیناً مانند وزن رجز قریض (مستفعلن، مستفعلن، مستفعلن).
4ـ اصلم: از بحر رجز است که در رکن سوم آن جدذ صورت گرفته و به «فعلنْ» تبدیل شده است.
5ـ انّا فتحنا: که وزن آن (مستفعلن فاعلن فعلن فعولن) است و چیزی بین مربوع رجز و سریع است.
6ـ مقطوع: نوعی از انواع مجزوء سریع است و وزن آن (مستفعلن فاعلن) میباشد.
مخفی نماند که هریک از این بخشهای ششگانه به چهار فصل تقسیم میشوند:
مقدمه، دو فصل برای شعر، خاتمه.
بخش دوم شامل وزنهای زیر است:
7ـ قصیر: مجزوء سریع در قریض است که ارکان آن (مفاعیلن، مفاعیلن) میباشد.
8ـ عتابه: از بحر هزج تام است که در رکن سوم آن حذف و سپس قصر صورت گرفته و به «فعولْ» تبدیل شده است.
9ـ هجینی: وزنی مستقل است و ریشة آن از هزج گرفته شده و در اولین رکن آن قلب و در دومین رکن شتر و سومی وقص و سپس عقل صورت گرفته و به (مستفعلن فاعلن فعلان) تبدیل شده است.
10ـ جشعمی: از بحر متدارک مخبون است که در آن شبه تذییل صورت گرفته و به (مستفعلن فعلن فعلن مفعولن) تبدیل شده است.
11ـ مثکَّل: از بحر مجزوء رجز است که در اولن رکن آن چیزی شبیه عصب صورت گرفته و به «مفعولان» تبدیل شده و در رکن دوم آن ترفیل صورت گرفته و به «مستفعلان» تبدیل شده است.
12ـ متقارب: وزنش همان وزن قریض است.(فعولن فعولن فعولن فعولن) ولی در آخرین رکن آن قصر صورت گرفته و به «فعولْ» تبدیل شده است.
13ـ مفتون: از بحر مربوع رجز است که در رکن دوم آن چیزی شبیه عصب صورت گرفته و به «مفعولان» تبدیل شده و در رکن چهارم آن قطع صورت گرفته و به «مفعولن» تبدیل شده است.
غیر از هجینی میانگین باقی انواع یکی است.
بخش سوم شامل انواع زیر است:
14ـ طردی: اصل وزن آن مزیج از رجز و هزج است و در رکن دوم آن حذف و سپس عقل صورت گرفته و به «فعلان» تبدیل شده است و در رکن چهارم آن شتر و سپس قطع صورت گرفته و به «فاعلْ» تبدیل شده است و رکن اول و دوم رجز سالم هستند. پس در کل میشود «مستفعلن فعلان مستفعلن فاعل».
15ـ حموله: وزنی مستقل است که ریشة آن از مربوع منسرح (مستفعلن مفعولات مستفعلن مفعولات) گرفته شده و در تمام ارکان آن زحاف صورت گرفته و به (فعلن مفعولان مفعولن فاعلن) تبدیل شده است.
16ـ یالْسافرت: مانند طردی است فقط رکنی که در آن شتر صورت گرفته دیگر قطع در آن صورت نگرفته است. بنابراین میشود (مستفعلن مفعولان مستفعلن فاعلن).
17ـ کصید: اصل وزن آن رمل است که در رکن دوم آن تشعیث و سپس خبن صورت گرفته و به «فعولن» تبدیل شده است و در رکن سوم آن حذف صورت گرفته و به «فاعلن» تبدیل شده است.
18ـ شیّاله: ریشة آن از رجز مربوع (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) گرفته شده است و در رکن اول و سوم آن قطع صورت گرفته و به «مفعولن» تبدیل شدهاند.
19ـ شموس: از مربوع رمل (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن) گرفته شده که در رکن سوم آن حذف صورت گرفته و به «فاعلن» تبدیل شده و در رکن چهارم آن قصر و سپس خبن صورت گرفته و به «فعلان» تبدیل شده است.
20ـ هوسات: نوعی از انواع شعر عامیانه است که در وزن مستقل نیست و هریک از این وزنها و انواع بیستگانه دارای مقدمه، سپس اشعار و خاتمه هستند.
بدین وسیله تمامی انواعی که تحت عنوان شعر عامیانه قرار میگرفتند و تا کنون جمعآوری شدهاند، تمام میشود با وجود اینکه در برخی از آنها کم سروده شده است به استثناء شعر حسینی. این نکته باقی میماند که تمامی این انواع شعر قابل افزایش هستند.
معجم شاعران عامیانه
سرایندگان دربارة حسین
دارای شش جلد
شماره: 470 ـ 475
این باب مانند باب معجم شاعرانی که دربارة امام حسین سرودهاند میباشد ولی این باب به شعرای مردمی اختصاص دارد، ولی آن باب به شعرای قریض اختصاص داشت. مولف حدود سیصد شاعر را که به لهجة عامیانه در مورد امام حسین و نهضت پربرکتش و اهل بیت اطهار و یاران گرامیاش سرودهاند، جمعآوری کرده است.
در این باب مولف مانند شاعران شعر قریض عمل کرده است. این کتاب شش جلدی است و طبق معمول دارای مقدمه و خاتمه میباشد.
نگاهی به شعر فارسی حسینی
دارای یک جلد
شماره: 476
مولف در این باب از امور زیر سخن میگوید:
1ـ زبان فارسی و مراحل آن.
2ـ تاریخ شعر نزد فارس.
3ـ بین فارسیزبانها شعر کلاسیک قدیمیتر است یا شعر نو.
4ـ شعرای بارز و نقش آنها.
5ـ شعر نو و سرایندگان آن.
6ـ شعر حسینی نزد فارسیزبانها.
7ـ بحرهای شعر فارسی.
8ـ انواعی از شعر فارسی.
9ـ اهداف.
10ـ این دیوان.
دیوان شعر فارسی
دارای پنجاه و سه جلد
شماره: 477 ـ 529
این دیوان شامل اشعار فارسی است که در مورد سبط پیامبر(صلی الله علیه و آله) و نهضت پربرکتش و اهل بیت اطهار و یاران گرامیاش از قرن اول تا امروز سروده شده است.
از آنجایی که ظهور شعر مقفی و موزون فارسی در اوایل قرن سوم هجری بوده است، شعر حسینی از آن تجاوز نمیکند. این دیوان بر اساس انواع شعرهای مصطلح مرتب شده است ولی عنوان تمامی دیوانها شعر فارسی میباشد. اما خود دیوان به چند نوع تقسیم میشود. به شکل زیر:
1ـ بخش قصاید یا قطعههای کلاسیک که دارای جلدهای متعدد است.
2ـ جلد اول: شعر قرون اول که در حقیقت شعرهایی است که پیش از قرنهای چهاردهم و پانزدهم هجری در مورد امام حسین(علیه السلام) سروده شده است. خود شعر حسینی در عهد صفوی 908 ـ 1149 هـ ، آغاز شد ولی این بدین معنا نیست که پیش از آن این شعر وجود نداشته است بلکه کم بوده است.
جلد 2ـ16 که شامل اشعار حسینی کسانی است که در قرن چهاردهم هجری فوت کردهاند.
جلد 17 ـ 46 شامل اشعار حسینی قرن پانزدهم میباشد.
این چهل و شش جلد بر اساس قافیهها مرتب شدهاند.
2ـ سپس جلدهای چهل و هفت و چهل و هشت است که شامل رباعیات میباشند.
جلد چهل و نه که شامل مثنویهاست.
جلد پنجاه شامل تخمیس است.
جلد پنجاه و یک، شعرهای سداسی را در بر میگیرد.
جلد پنجاه و دو، چند نوع شعر را در بر دارد: مثل دوبیتی، قطعه و شعر نو. قرار بود که دوبیتی و قطعه به خاطر شباهت به رباعی به آن بخش ملحق شوند ولی به خاطر کثرتشان این امر صورت نگرفت.
جلد پنجاه و سه که به ارزیابی این اشعار میپردازد.
مخفی نماند که تمامی این دیوانها قابلیت زیادی برای افزایش دارند. به خصوص دیوان قرن پانزده و پس از آن دیوان قرن چهاردهم. مولف آنها را بر اساس آنچه تا کنون جمعآوری کرده به این شکل مرتب کرده است.
معجم شاعران فارسیزبان
سرایندگان دربارة حسین
دارای دو جلد
شماره: 530 ـ 531
مولف این معجم را به شرح حال سرایندگانی که دربارة امام حسین و اهل بیت و یاران گرامی و نهضت پربرکتش به زبان فارسی شعر سرودهاند، اختصاص داده است. تا کنون مولف شرح حال حدود صد شاعر را ذکر کرده است ولی در آینده به حدود ده جلد یا بیشتر خواهد رسید.
مولف در این معجم مانند سایر معجمها عمل کرده و به هر شاعر ده صفحه اختصاص داده است و در مقدمه مطالب مهم این باب را ذکر کرده و در خاتمه به برخی بررسیها در شعر فارسی پرداخته است.
نگاهی به شعر اردو
دارای یک جلد
شماره: 532
این باب از مقدمهای دربارة شعر اردو و فصلهای زیر تشکیل شده است:
1ـ زبان اردو
2ـ نشأت زبان اردو
3ـ ترکیب زبان اردو
4ـ ادبیات اردو
5ـ اهداف شعری
6ـ ادبایی که در ادبیات اردو نقش داشتند و دورههای ادبیات اردو
7ـ ماهیت زبان و ادبیات اردو
8ـ ادبیات حسینی اردو
9ـ بحرهای شعر اردو
10- خوانش متون اردو
11ـ روش کار
دیوان شعر اردو
دارای یازده جلد
شماره: 533ـ543
مولف بر اساس اهدافی که در جامعة اردو زبان به آنها دست یافته و نزد آنها به اصطلاح عروضی تبدیل شده، اشعار را مرتب کرده است. بخشی از آنها را جمعآوری کرده و بقیه مواد خام هستند. منابع آنها را آماده کرده و کار آن در دست اجراست. اما آنچه تا کنون جمع شده عبارت است از:
1ـ شعر صلح، دارای دو جلد.
2ـ شعر مرثیه، دارای دو جلد.
3ـ شعر نوحه، دارای دو جلد.
4ـ شعر مسدّس، دارای دو جلد.
5ـ شعر رباعی، دارای یک جلد.
6ـ شعر مثنوی، دارای یک جلد.
7ـ انواعی از شعر، دارای یک جلد. این جلد چندین هدف را دنبال میکند و شامل اشعاری از جمله غزل، وصف، قطعه، قصیده و قالبهای نادری است که در آنها برای امام حسین سروده شده است و به تنهایی نمیتوانسته یک جلد به خود اختصاص دهد.
مولف آخرین جلد را به بررسی شعر حسینی در این زبان اختصاص داده و در آن به تصاویر هنری و ویژگیهای به کار رفته اشاره میکند و از تمامی جوانب سخن میگوید تا به عمق این بخش از ادب حسینی دست پیدا کند. این جلد به منزلة خاتمة این باب است. مولف در شعر اردو هم مانند شعر قریض عمل کرده است با این تفاوت که در این بخش ترجمة عربی را هم در حاشیه افزوده، همچنان که در سایر اشعاری که به غیر از زبان عربی سروده شدهاند نیز این کار را کرده است.
این باب قابل افزایش است و ممکن است به شصت جلد برسد.
معجم شاعران اردو
سرایندگان دربارة امام حسین
دارای یک جلد
شماره: 544
این باب تفاوتی با باب معجم شاعرانی که در مورد امام حسین سرودهاند و معجم شاعرانی که شعر عامیانه سرودهاند، ندارد بلکه کاملکنندة آنهاست. مولف به هر زبانی، معجمی خاص اختصاص داده تا در ذوق ادبی خاص هر زبانی پراکندگی حاصل نشود و پژوهشگران به آسانی بتوانند به بررسی تطبیقی شاعران یک زبان واحد بپردازند. این باب هنوز به پایان نرسیده و مولف در حال حاضر تلاش خود را برای این باب به کار نگرفته است. اما زمانی که مولف این کار را پیگیری کند به چندین جلد خواهد رسید.
دیوان شعر ترکی
دارای یک جلد
شماره: 545
این کتاب، دیوان بزرگی خواهد شد. ولی تا کنون مولف تنها یک جلد از آن را جمع آوری کرده است. اما قابل افزایش است. در مقدمه طبق معمول از تاریخ شعر ترکی، وزنها، ویژگیهای آن و غیره سخن میگوید، سپس شعرها را ذکر کرده و در نهایت خاتمه را به شکل خاتمههای سایر دیوانها میآورد. این دیوان هم قابل افزایش است.
دیوان شعر کجراتی
دارای یک جلد
شماره: 546
این دیوان نیز تا کنون ویژگیهای واضحی ندارد. ولی کار آن به شکل واضحتری صورت خواهد گرفت و تعداد جلدهای آن از یک جلد تجاوز خواهد کرد و این یک جلد هم تنها مواد خامش فراهم شده است. مولف به دنبال فرصتی مناسب برای این کار و اتمام آن میگردد. این باب هم قابل افزایش است.
دیوان شعر انگلیسی
دارای سه جلد
شماره: 547 ـ 549
مولف تا کنون سه جلد از اشعار انگلیسی را جمعآوری کرده. این دیوان هم مانند سایر دیوانها مقدمه و خاتمه دارد و یقیناً قابل افزایش است.
دیوان شعر آلبانی
دارای دو جلد
شماره: 550 ـ 551
مواد خام شعر این زبان تا کنون در حد دو جلد فراهم شده است و کار آن در دست بررسی و کاوش میباشد. به همین دلیل نمیتوان تعداد جلدهای آن را مشخص کرد و آنچه مولف به آن دست پیدا کرده همچنان نیاز به کار بیشتری دارد و نیاز به مقدمهای دارد که در آن به ویژگیها، تاریتخ، ادبیات، بخشهای این زبان و چگونگی راهیابی شعر حسینی به آنجا بپردازد. تعداد جلدهای این باب نیز قابل افزایش است.
معجم شاعران شرق و غرب که دربارة امام حسین سرودهاند
دارای یک جلد
شماره: 552
این جلد، مرحلة انتقالی محسوب میشود. چرا که در نهایت، تمام شرححالهای شاعرانی که مولف به آنها دست پیدا کرده، بر اساس زبانها تقسیم خواهد شد و جلد مستقلی را تشکیل خواهد داد. انتظار میرود که تعداد جلدهای این بخش از معجم شاعران قریض بیشتر شود.
· در پایان از دیوانهای شعر شرقی و غربی سخن میگوید. تعدادی قصیده به زبانهای مختلف از جمله فرانسوی و ایتالیایی و کردی و غیره وجود دارد که مولف نمیتواند ویژگیهای آنها را به طور مشخص بیان کند و فرصت شمارش آنها و بررسی به شکل جدی را ندارد تا بتواند آنها را در جلدهای مجزا بیاورد. بسیاری از امور هستند که میتوانند چندین جلد را تشکیل دهند ولی نیاز به وقتی بیشتر دارند و از خداوند میخواهیم که مولف را برای تحقق این کار موفق گرداند.
سخن پایانی
دارای چهار جلد
شماره: 553 ـ556
در مقدمه مولف میگوید که هر چیزی که آغازی دارد لاجرم باید پایانی نیز داشته باشد. این امر بر هر چیزی جز خدای ازلی و ابدی ـعزّ و جلّـ صدق میکند.
مهم این است که پایان کارها بر وفق مراد باشد. هرکسی آرزو دارد که پایانی خوب و عاقبتی نیکو داشته باشد، چرا که پایان است که آثار زیبا بر جای میگذارد.
به هر حال، این باب مانند سایر بابها دارای مقدمه و خاتمه است و خود کتاب بین آن دو قرار گرفته است و به چند بخش تقسیم میشود:
اول: مولف این کتاب را انتخاب کرده تا نامههای دریافتی خود در رابطه با دایره المعارف حسینی را در آن بیاورد.
دوم: مقالاتی که در مورد این دانشنامه بحث میکنند.
سوم: مقدمات خارجی که جلدها به واسطة آنها منتشر شدهاند.
چهارم: امور مختلفی مثل نامهها و گفتگوها و غیره که این کار را ستودهاند.
پنجم: نتایجی که مولف به آنها از طریق این دانشنامه دست پیدا کرده است که بسیار زیاد و قابل توجهاند.
ششم: نقد، که به همه این فرصت را میدهد تا نظرات خود را در این باره اعلام کنند و راهی است به سوی پیشرفت.
هفتم: شرح حال اجداد مولف به قلم خود مولف.
در حقیقت فصل اول و دوم تا کنون یک جلد را تشکیل دادهاند. فصل سوم و چهارم و پنجم نیز جلد دوم، و فصل ششم جلد سوم را به خود اختصاص دادهاند. شرح حال اجداد نیز یک جلد را تشکیل میدهد.
در خاتمه: مولف با ذکر نصایحی خداحافظی میکند.
گفتنی است که این باب قابل افزایش است، مقدمات خارجی دو جلد را تشکیل میدهند ـزمانی که کار به حول و قوة الهی پایان یابدـ. مخفی نماند که این مطالب به عربی ترجمه خواهد شد.
روزنامهها و تبلیغات و همچنین فصل نامهها در وقت خود صورت خواهد گرفت.